THE BAKU REVIEW

“Nəsrin bulvar söhbətləri”ndə İlham Əzizlə Rəşad Səfərin yazıçı Mirmehdi Ağaoğlu ilə söhbəti

***

Rəşad Səfər (R.S.): Söhbətimizə xoş gəlmisən. Ədəbi mühitdə və mətbuatda tanınan imzasan. Amma giriş üçün gəl daha əvvəldən başlayaq: nə vaxtdan yazırsan, proses necə başladı? 

Mirmehdi Ağaoğlu (M.A.): Təxminən on səkkiz-on doqquz yaşım olanda kəndə əmimin yasına getmişdim. Həmin mərasimdə yaşlı adamlar atamın babasının kəramətləri barədə xeyli əhvalat danışdılar. Onu da deyim ki, babam bizim regionun tanınmış seyidlərindən olub. Bakıya qayıdandan sonra fikirləşdim ki, bu sirli-sehrli əhvalatları unudulmağa qoymaq olmaz. Beləliklə, onları kağıza köçürdüm. Gördüm, yazmaqdan xoşuma gəlir. Dalınca bir hekayə də qaraladım. Qəribədir ki, ilk hekayəm yarasalarla bağlı fəlsəfi məzmunda idi. İsti-isti hiss eləmirdim, sonradan başa düşdüm ki, bilmədiyim mövzuya girişmişəm. Aradan vaxt keçdi, bir müddət yazmağa fasilə verdim. Hərbi xidmətdən gəldikdən sonra da intensiv şəkildə yazı ilə məşğul oldum. O vaxt “Milli yol” qəzeti çıxırdı, baş redaktoru rəhmətlik Şahin Ağabəyli yeznəm idi, tez-tez redaksiyaya gedib-gəlirdim. Orada Aqşin Yeniseylə, Seymur Baycanla, Murad Köhnəqala ilə, Rasim Qaraca ilə tanış oldum, beləcə AYO-çulara qoşuldum. 

R.S.: Sən əvvəl bankda işləmisən, sonra jurnalistikaya keçmisən. Bu, təxminən nə vaxt və niyə baş verdi?

M.A.: Bilmirəm, bu məsələlər oxucular üçün nə dərəcədə maraqlıdır, amma soruşursansa, danışım... İki minlərdə doğulanlara belə şeyləri izah eləmək çətindir. Doxsanıncı illərin axırı hədsiz çətin dövr idi. Düzü, xatırlayanda heç özümə də inandırıcı gəlmir, gör necə bir prosesin içindən keçmişik. Mən indi oğluma hansısa geyimi alanda onun zövqü ilə hesablaşıram, çeşid, maşallah, çox, hər şeyi də bəyəndirmək olmur, gərək özü seçə. Ancaq o vaxtlar iki yerdə bazar vardı: paltar üçün ya “Səkkizinci kilometr” bazarına gedirdin, ya da aeroport tərəfə, “Binə”-“Sədərək” bazarlarına. Orda da çox vaxt ən münasib, ucuz, yekrəng paltarları alıb geyinirdik. Ona görə də doxsanıncı illərin axırlarının şəkillərinə, videolarına baxanda görürsən ki, hamı bir rəngdədir – qara. Sözümün canı, indiki nəsillə müqayisədə o dövrdə gənclərin müstəqilliyi məhdud idi. Ona görə də universitetə sənəd verəndə uşaq hazırlaşdıran bir qohum vardı, onun sözü ilə sənədlərimi İqtisad Universitetinə verdim. O məsləhət gördü ki, çətin zamanədir, iş tapmaq olmur, yaxşısı budur, iqtisad oxuyub mühasib olum, heç olmasa dolanışığım çıxar. Bizimkilər də razılaşdılar, heç məndən soruşan olmadı. O vaxtı mən nə fikirləşdim, niyə bu cür taleyüklü bir məsələdə öz istəyimi dilə gətirməmişdim, bilmirəm, yadımdan çıxıb. Görünür, həyatı tam dərk etmədiyim üçün fikrimi ifadə edə bilməmişəm. Halbuki humanitar sahəni gözəl bilirdim. Nə isə... Bu şəkildə sənədlərimi İqtisad Universitetinə verib yüksək balla qəbul oldum. Artıq birinci semestrin əvvəlində başa düşdüm ki, bura mənim yerim deyil. Universiteti bitirəndən sonra da iş tapmağa çətinlik çəkdiyimdən bir müddət fəhləlik elədim, ağır işlərlə məşğul oldum, sonra “Xalqbank”da işə düzəldim. Təxminən beş il orada çalışdım. Sonra fikirləşdim ki, belə olmaz, yaş keçir, artıq qərar vermək lazımdır, ya bank işçisi kimi qalıb, bu sahədə karyera uğuru qazanmalıyam, ya da birdəfəlik ədəbiyyata keçməliyəm. Özümə dedlayn qoydum, filialın müdirindən də xahiş etdim ki, müvafiq dairələrə mənim istəyimi bildirsin ki, “İctimaiyyətlə əlaqələr” şöbəsinə keçmək istəyirəm. Həmən vaxt “Xalqbank” “Xalq əmanəti” layihəsini təzəcə həyata keçirirdi. Fikirləşdim ki, həmən layihə ilə əlaqəli işləsəm, daha çox xeyir vermiş olaram. Deyəsən, müdirimiz rəhbərliyə mənim xahişimi çatdırmadı, dedi, sən mənə kassir kimi lazımsan. Mən də otuz yaşım tamam olan gün işdən çıxmaq barədə ərizəmi aparıb stolunun üstünə qoydum. Bununla da mənim maliyyəçi macəram bitdi. Ondan sonra məni “APA Grup”un layihəsi olan “Kulis.az” saytına dəvət elədilər, sağ olsunlar. İndiyə kimi də APA-dayam. Bax belə.

R.S.: Bilirsən, nəyə görə soruşuram?! O hisslər mənə də tanışdır: uzun illər çalışdığın başqa bir sahədən uzaqlaşıb ədəbiyyata gəlmək. Bank işi və yaradıcılıq tamam fərqli sahələrdir. Ordan uzaqlaşmağının güman etdiyim əsas səbəblərindən biri budur ki, yazıçılığa daha çox fokuslana biləsən. Bəlkə də, yanlış düşünürəm, yanılıramsa, düzəldərsən: sənin fəal yaradıcılıqla məşğul olduğun, hekayələr, mütəmadi yazılar yazdığın dövr bankda işlədiyin vaxtlardır. Jurnalistikaya gələndən sonra sanki yazmaq enerjisini, arzusunu mətbuata xərcləməyə başladın. Ədəbi yaradıcılıq tərəfi sanki arxa plana keçdi. Bankdan çıxıb jurnalistikaya gəldiyinə görə heç peşmanlığın olubmu?

M.A.: Bankda işləyəndə enerjimi bihudə yerə itirirdim. İşlədiyim işin məsuliyyəti böyük idi. Mənsə hərdəmxəyallığımdan müştərilərə pulu artıq verirdim. Bir neçə dəfə belə hal yaşanmışdı. Görürdüm ki, pul məsələləri mənlik deyil. Bütün fikrimi-zikrimi alıb aparır. Əvvəlki dövrdə niyə məhsuldar idim?! Onda heç otuz yaşım yox idi, gənc idim, düşünmədən, önünü-arxasını fikirləşmədən ağzıma nə gəlirdi yazırdım. Yaş artdıqca məsuliyyətlə yanaşı iddialar da artır, daha ciddi, böyük şeylər yazmağı arzulayırsan. İstər-istəməz ləngiyirsən, yazmağa çəkinirsən, nəsə gözləyirsən. Ağlımda beş-altı roman var, Allah ömür versə, yazacam. Onu da deyim ki, əvvəlki dövrdə yazdıqlarıma yenidən qayıtsam, içlərindən çox azını saxlayaram, qalanını ya zibil qutusuna ataram, ya da təzədən redaktə edərəm. Yəni dediyim kimi, əvvəllər çox yazmağım gənclik enerjisi ilə bağlıdır. 

İlham Əziz (İ.Ə.): Belə bir fikir var ki, yaxşı hekayə yaşın istənilən vaxtında, gənclikdə də, yaşlılıqda da yazıla bilir. Amma roman həyat təcrübəsi tələb edən bir janrdır. Dünyagörüşü, yaşanılmış həyat tələb edir. Sən də yaradıcılığında roman yazmısan. Bilmək istərdim, Mirmehdi üçün roman nə deməkdir? Roman janrı haqqında fikirlərin nədir? Yaxşı roman nədir səninçün?

M.A.: Roman janrı hazırkı dövrdə ən populyar ədəbi ifadə formasıdır. Təxmini götürsək, “Don Kixot”dan üzü bu yana roman janrının tərəqqisi başlayıb. Oxucuların bu janra marağı böyükdür, nəşriyyatlar yazıçılardan roman istəyirlər. Belə şəraitdə yazıçıların bu janra meyli təklifdən doğur, qələminə güvənən də, güvənməyən də özünü bu janrda sınamağa çalışır. 

Mən romanı mükəmməl şəkildə inşa edilmiş çoxmərtəbəli binaya bənzədirəm. Necə memar bir binanın eskizini hazırlayanda onun özülündən, istifadə ediləcək materiallardan, onların möhkəmliyindən, elastikliyindən, odadavamlılığından, qarajından, elektrik, havalandırma sistemlərindən tutmuş otaqların yeri gələndə divar kağızlarına qədər hər şeyi düşünüb-daşınır, yazıçı da roman yazarkən hər bir detala o cür pürdiqqət yanaşmalıdır: Cümlə quruluşundan tutmuş, üslubuna, ideyasına, strukturuna qədər hər şeyi yerli-yerində olmalıdır. Roman var, hündürmərtəbəli binaya bənzəyir, qalındır, iridir, amma oxuyanda görürsən, içinə gün işığı düşmür, pəncərələri olmayan bina kimi süni işıqla işıqlandırılır. Yaxud ideyası heç müəllifə də aydın deyil, nə məqsədlə inşa edildiyi məlum olmayan binaya oxşayır. Elə romanlar da olur ki, içindən hansısa fəsli çıxarırsan, görürsən, heç nə dəyişmir, deməli, həmin hissə artıq mərtəbə imiş. Xülasə, əgər bütün elementləri ilə bir yerdə tələbləri ödəyirsə, o zaman yaxşı romandan danışa bilərik. Həmən elementlərə romanın ideyası, strukturu, dili, təhkiyəsi də daxildir. 

R.S.: Müəllifin o binanı istədiyi yerdə bitirmək haqqı, imtiyazı varmı? Məsələn, bir yazıçı deyə bilər ki, mən binanı dördüncü mərtəbədə, həm də yarımçıq bitirirəm, qalanını oxucu öz təxəyyülündə tikib qurtarsın. 

M.A.: Sənin dediklərini postmodernist, eksperimental romanlara aid etmək olar. Memarlıqda da postmodernizmə, dekonstruktivizmə aid kifayət qədər nümunələr var. Müəllif romanda istədiyini edə bilər, yetər ki, onu bir qəlibə sala bilsin, yetər ki, təqdim etdiyi ideyanın əsərin içində işləkliyi olsun. Milorad Paviçin “Xəzər sözlüyü” necədir? Hansı fəsildən istəsən, açıb oxuya bilərsən. Yəni müəllif özü əvvəlcədən şərtləri diktə edir, oxucu da razılaşır. 

İ.Ə.: Bizim nəsrin güclü ənənəsi və elə də uzun tarixi yoxdur. Azərbaycan romançılarından mərhələ-mərhələ kimlərin adını çəkmək olar? 

M.A.: Düzünə qalsa, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan romanlarını tam oxumamışam, bəzilərini lap gənclik yaşlarında oxumuşam deyə bəzi məqamlarını unutmuşam. Nolsun ki, onların çoxu sos-realist əsərlərdir. Təzədən oxuyub, özlüyümdə qiymətini vermək istəyirəm. Misal üçün, Süleyman Rəhimov qalaq-qalaq romanlar yazmasaydı, Azərbaycan romançılığı heç indiki səviyyəyə də çatmazdı. Bu baxımdan sualına əhatəli cavabım olmayacaq. Amma sözsüz ki, İsa Hüseynovun “Məhşər”ini Azərbaycan ədəbiyyatının ən güclü romanlarından hesab edirəm. “İdeal” da mənim üçün möhtəşəm romandır, məncə, “İdeal”ı modernist romana aid etmək olar. Çingiz Hüseynovun “Fətəli fəthi” əsəri sanballı, siqlətli romandır. Sabir Əhmədlinin “Dünyanın arşını” romanını da bura aid etmək olar, baxmayaraq ki, dili ağırdır və dialektlərdən çox istifadə edib. Azərbaycanın güclü romanları içində Elçinin “Ölüm hökmü” əsəri misilsizdir. Həm bütöv bir dövrü əhatə etmək baxımından, həm də təhkiyəsi, strukturu baxımından çox gözəl əsərdir, dövrü üçün də yenilikdir. Son vaxtlar yazılan romanlardan istəyirsinizə, deyim. Naiq Babayev adlı gənc yazıçının “Kor nöqtə” adlı romanını oxuyuram. Əsərdə ciddi redaktə problemləri var, bəzi yerlərdə tələsib. Ümumiyyətlə, gənclərin romanlarını oxuyanda görürsən ki, onlara məsuliyyətli redaktor lazımdır, bir-bir qüsurları izah eləsin, desin ki, belə yaz, elə yazma. Naiq qardaşımız isə birinci səhifədəncə babanı mənfi personaj kimi təqdim edir. İmkan vermir, oxucu özü personajın mənfi və ya müsbət qəhrəman olduğunu müəyyənləşdirsin. Müəllif gərək əsərin içində yox, fövqündə dayanmağı bacarsın, Allah kimi. 

İ.Ə.: Stendalın təbirincə desək, güzgü gəzdirməlidir. 

M.A.: Aha, doğru. Son illər yazılmış və mənim bəyəndiyim əsərlərdən Şərif Ağayarın “Arzulardan sonrakı şəhər” romanının adını çəkə bilərəm. Hə, o alınmış əsərdir. Halbuki “Ağ göl” romanı barədə eyni sözü deyə bilməyəcəm. İstənilən böyük bədii əsəri analiz eləsək, görəcəyik ki, o, hansısa mifə, yaxud dini bir hadisəyə söykənir. Əsərin kökündə, özülündə gərək mif dayana, əsər həmən mifdən qidalanıb, şirə çəkə. “Ağ göl” isə mənə görə mifə yox, xürafəyə söykənir. Əlbəttə, bu irad əsərin ideyası barədədir, bədii dili, kompozisiyası isə təbii ki, misilsizdir. Mübariz Örənin “Ağ buludlar” əsəri çox gözəldir. Mübariz o romanda həm miflərlə intertekstuallıq yaradıb, həm mövzu baxımından yenilik gətirib, həm də gözəl, sığallı bir dillə yazıb, oxuduqca həsəd aparırsan.   

R.S.: Bizim oxucular, tənqidçilər, hətta yazıçılar belə, istər romanlarda, istərsə də hekayələrdə daha çox səmimiyyət axtarırlar, nəinki əsərin başqa meyarları. 

M.A.: Mən səmimiyyət barədə heç nə demədim. 

R.S.: Səmimiyyət məsələsini növbəti sualıma giriş üçün deyirəm. Yəni, yerli oxucunun bir əsərdən gözlədiyi əsas məziyyət səmimiyyətdir. Bəs sən, oxuduğun romanlardan nə gözləyirsən? Həm yerli, həm dünya ədəbiyyatını nəzərdə tuturam. Orada sən yazıçının, müəllifin səmimi, “insanın ürəyini titrədən” yerlərinimi axtarırsan? Yoxsa, daha çox əsərin ümumi məzmununa, yazıçının formanı necə işlədiyinə, oyunu necə qurduğuna fikir verirsən? 

M.A.: Nəzəri baxımdan səmimiyyəti bir kateqoriya kimi götürmək və bədii əsərə o cür qiymət vermək, Elçin müəllimin sözü olmasın, obıvatel yanaşmasıdır. Ancaq gəl etiraf edək ki, hamımız əsərdə bir səmimiyyət tərəfi də axtarırıq. Hansısa hissə zəif, yaxud süni çıxanda müəllifi qeyri-səmimilikdə qınayırıq. Halbuki “səmimi” sözü burada yerinə düşmür. Deməliyik ki, müəllif mövzunu bilmir, yaxud mövzuya nabələddir. Sevgililərin ayrılmaq səhnəsini yazır, amma ömründə bir qızla sevişməyib. Bax, mənə görə yazıçının səmimi olub-olmamağı burada üzə çıxır. Yəni yazıçı özünün təcrübədən keçirmədiyi, hakim olmadığı mövzudan yazanda qəlp, süni məhsul ortaya çıxır və süniliyi bəlağətli dilin, yaxud kəskin süjetin arxasında gizlətməyə çalışır. Gəl nümunələrlə danışaq: Conatan Sviftin “Qulliverin səyahəti” romanında Qulliver gah nəhəng adamların içinə düşüb cırtdan kimi görünür, gah da liliputların ölkəsinə gedib nəhəngə çevrilir. Bütün dünya da Sviftin yazdığı bu nağıla inanır. Halbuki çox az adam bilir ki, Svift kiçik əşyaları böyük, böyük əşyaları kiçik görmək xəstəsiymiş, psixologiyada bu xəstəliyin adı da olmalıdır, unutmuşam. Görünür, yazıçının ilham mənbəyi məhz bu xəstəlik imiş. Onun üçün bəhs etdiyimiz məqamları inandırıcı şəkildə verə bilib. Həqiqi oxucu bunun ədəbiyyat, fiksiya olduğunu bilsə də, əsəri oxuyan zaman gerçəkdən baş verdiyinə də inanmaya bilmir. Səmimiyyət barəsində başqa bir nümunə də deyim. Bir gün Şervud Anderson Uilyam Folkneri küçədə görüb bizim Seymur Baycan kimi danlayır ki, romanını oxudum, sən niyə aristokratlardan yazırsan, sən aristokratsan? Get, özündən yaz. Folkner də dostunu və müəllimini dinləyir, gedib cənub həyatından, kəndlilərdən bəhs edən “Səs-küy və hiddət”, “Avessalom-avessalom” kimi misilsiz romanlar yazır. Yəni bilmədiyi mövzularda, Holden Kolfild demiş, “qəlp” əsərlər yazmaqdansa, bildiyi “cənub” mövzularından yazır. Bax, mən səmimiyyət deyəndə bunu nəzərdə tuturam, yazdığın mövzuya hakim olmaq bacarığını.

Bununla bağlı Orhan Pamuk “Saf və düşüncəli romançı” kitabında yazır ki, oxucularım məndən “Məsumiyyət muzeyi”ndəki hadisələrin həqiqətən baş verib-vermədiyini soruşurdular. Bir dəfə ədəbiyyat üzrə professor dostumla bu barədə danışırdıq ki, oxucular bəzən əsərdə baş verənlərin həqiqət olduğunu güman edirlər və sair. Gəzə-gəzə gəlib Nişantaşında əsərin baş qəhrəmanı Kamalın yaşadığı yerə çatdıq. Bu vaxt dostum soruşdu ki, evə qalxacaqsan? Bir anlıq bir-birimizə baxdıq. Yəni, dostum da məni Kamalla eyniləşdirib, halbuki sıradan oxucu deyil. Demək istəyirəm ki, əsər alınanda, oxucu onun həqiqətən baş verdiyinə inanır. Ədəbiyyatın başlıca funksiyası oxucunu inandıraraq özünün yaratdığı başqa aləmin sakininə çevirməkdir. Yaxşı əsər fantastika janrında olanda da oxucunu inandırır, bu dünyadan alıb öz aləmlərinə aparır. 

R.S.: Burada oxucu ilə yazıçı arasında səssiz razılaşma var. Hər ikisi bilir ki, bu, bir oyundur. Yazıçı da buna bir oyun kimi başlayır. Təbii ki, bildiyi mövzuları, hadisələri yazır, demək istədiyini deyir, amma oxucu da, yazıçı da fiksiya ilə baş-başa olduqlarını dərk edirlər. Sadəcə, ikisi də özlərini inanmış kimi aparır. 

M.A.: Məncə ideal oxucu sadəlövh şəxsdir, o oxuduğu bədii məhsulun fiksiya olduğunu bilə-bilə onun  gerçəkdən baş verdiyinə inanır. 

İ.Ə.: Sənin indi çalışdığın sahə elədir ki, medianın cəmiyyətdəki rolunu oradan daha dəqiq görürsən: cəmiyyəti nə qədər yönləndirir, hadisələrə necə don geyindirir. Dövr də dəyişir, texnologiya inkişaf edir. Yəni, həm texnologiyanın inkişafı, həm insanların həyat tərzi, həm də medianın ciddi təsiri ədəbiyyatla bağlı bəzi insanlarda skeptik düşüncələr yaradır. Sən ədəbiyyatın taleyini necə görürsən? Ümumiyyətlə, bir yazıçı kimi nə hisslər keçirirsən? Süni intellekt, media, sənə elə gəlmir ki, getdikcə ədəbiyyatı arxa plana atır? 

M.A.: Yaxınlarda Bakıda maraqlı bir hadisə baş verdi: Bulvarda ölü balina sərgilədilər, hamı da çaşbaş qaldı. Çox adam heç fikirləşmədi ki, Xəzər dənizinə otuz metrlik balina necə gəlib çıxa bilər? Bir anlıq hamı şounun gerçəkliyinə inandı. Hətta axşam işdən evə qayıdanda məhəllədə qonşuların hələ də həmən balinanın söhbətini etdiklərini eşitdim. Halbuki o balinanın maket olması, eko-layihə çərçivəsində orda sərgiləndiyi xəbər yayılan dəqiqələrdən bilinmişdi. Bəs adamlar niyə bu yalan söhbəti tirajlamağa davam edirdilər? Çünki insan oğlu əhvalat, hekayət acıdır, o, gerçəkliyi bəyənmir, yalanı, bədii olanı istəyir. Ədəbiyyat ona görə heç vaxt ölməyəcək ki, bizə həmişə hekayət lazımdır, əhvalat eşitmək istəyirik. Biz həqiqətən o maketin həqiqi balina leşi olmasını arzulayırıq. Çünki bizi gündəlik həyatın cansıxıcılığından çəkib çıxaran bir əhvalat axtarışındayıq. Lap Markesin “Dünyanın ən gözəl ölüsü” hekayəsində qadınların sahildən tapdıqları nəhəng kişi meyitini bəzəyib-düzəyib basdırmaqlarına bənzəyir. İnsanın ədəbiyyat eşqi buradan qaynaqlanır. Heç fikirləşmisinizmi, eramızdan əvvəl təxminən dördüncü minillikdə “Gilqameş” dastanı hansı zərurətdən yarandı? Qədim insanın da qəhrəmana, nağıla ehtiyacı vardı. Görmədiyi, bilmədiyi dünyaya inanırdı. Fikirləşirdi ki, ondan güclü, ilahi, müqəddəs şeylər hamısı o dünyada, məchul bir divarın o üzündədir. Çağdaş dövrün populyar tarixçisi Yuval Harari “Sapiens” əsərində maraqlı bir hipotez irəli sürür. Alimlər hesab edirlər ki, yer üzündə neandertalların nəslinin kəsilməsinin səbəbi onların homo sapiens tərəfindən məhv edilməsidir. Bunu arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan kütləvi neandertal məzarları da sübut edir. Bəs necə olub ki, fiziki cəhətdən homo sapienslərdən daha üstün olan neandertallar bu mübarizədən məğlub çıxıblar? Səbəb isə homo sapiens qruplarının daha qələbəlik olmasıdır. Onların qruplarının neandertallardan sayca çoxluğu da ünsiyyət qurmaq bacarıqlarından qaynaqlanıb. Ünsiyyət insanlar arasındakı əlaqəni gücləndirir, beləliklə, daha böyük qruplar formalaşdırırlar. Ünsiyyət qurduqca təfəkkür inkişaf edir və əksinə. Nəticə etibarı ilə ünsiyyət – onların bir-biriləri ilə söhbətləri, qeybətləri, danışdıqları əhvalatlar homo sapiensi savannalardan çəkib çıxarıb, qalib edib. Əgər Hararinin hipotezinə inansaq, ədəbiyyat homo sapienslə yaşıddır. Mənə gəldikdə isə ədəbiyyatın gələcəyi barədə düşünmürəm, hazırda nə yazıramsa, bu gün üçün yazıram. Əlli il sonra nə olacağı məni qəti düşündürmür. Səmimi danışsaq, yazdıqlarım heç bu gün mənim özümü tam qane etmir, əlli il sonra kimi qane edəcək?  Bir yandan da süni intellekt təhlükəsi var: süni intellekt əsər yazır, rəsm çəkir, musiqi bəstələyir. Süni intellektin yaratdığı məhsullar insanların yaratdığı bədii məhsulları sıradan çıxaracaqmı? Bəlkə də, çıxaracaq. Buna şübhəm yoxdur, amma həmin əsərlərin ruhu olmayacaq. Kazuo İşiquronun “Məni əsla tərk etmə” romanını yada salın. Orada necədir? Klonları yaradanlar onların həqiqətən ruhlarının olub-olmadığını öyrənməyə çalışırlar, rəsm çəkdirib bu yolla təcrübə aparırlar. Dolayısı ilə eyni sualı süni intellektin yaratdığı əsərlərlə bağlı da qaldırmaq olar. Şəxsən mənə süni intellektin yazdığı əsər heç vaxt maraqlı gəlməz. Tanışlıq üçün, bəlkə, birini oxuyaram, amma daimi oxucusu olmaram. Çünki mən sənət əsərinə, bədii əsərə insan zəkasının, insan iztirablarının məhsulu kimi baxıram. Buna görə də arxasında insan fenomeni dayanmayan sənət əsəri mənim üçün əhəmiyyətsizdir. Məndən fərqli, qüvvətli bir varlığın, yadplanetlinin, maşının yaratdığı əsər mənə maraqlı deyil. Hansısa yadplanetlinin yazdığı roman öz həmirqlərinə maraqlı ola bilər, lakin mənim üçün insanoğlunun yaratdığı roman daha dəyərlidir. Məsələn, Şostakoviç “Leninqrad” simfoniyasının çox hissəsini şəhər blokadada olduğu vaxt yazıb. Buna görə o simfoniya mənə özünün ağrılı, acılı hekayəsi ilə də cəlbedicidir. 

R.S.: Səninlə razıyam. Biz sənətə çox vaxt obyektiv ehtiyac kimi baxırıq: yəni oxucunun, dinləyicinin, tamaşaçının ehtiyacı var deyə əsərlər yaranır. Buna görə də, yanlış olaraq tez-tez funksionallıq məsələsi qabardılır. Ancaq ən böyük səbəb müəllifin ehtiyacıdır. İnsan yaratmaq istəyir. Onun hekayə danışmaq arzusu var. Reallıqdan qaçış istəyi var. Süni intellektin yaratdıqları bu mənada sənət olmayacaq. Yalnız insanın yaratmaq istədiklərini formaya salırsa, yəni o qaçışı, o ehtiyacı həll eləyə bilirsə, bəlkə, sənət ola bilər. Onda da söhbət yaratmaqdan deyil, yaradan insana köməkdən gedə bilər. Süni intellektin reallıqdan qaçış kimi, hekayə yaratmaq kimi bir dərdi yoxdur, necə ki, heyvanların, ağacların yoxdur. İnsana məxsusdur bu duyğu. 

Bəlkə, buna görə də istər ədəbiyyat olsun, istər musiqi, istər rəsm, kökü dinlərlə bağlıdır. Sənətin təbiəti metafizikdir. İlahi qurtuluş axtarışına, xilas hekayələrinə gedib çıxır. Bu baxımdan dini məkanlar, onların insanlarda yaratdığı duyğular mənim üçün son dərəcə maraqlıdır. İnsanda qəribə atmosfer, izahedilməz duyğular yaradır. Söhbəti bura gətirməyimin səbəbi var. Yaxınlarda Həcc ziyarəti etmisən. Gələndən sonra təəssüratlarını, orada gördüyün prosesi ətraflı yazmısan. O təəssüratların, hiss etdiyin mənəvi çoşğunluğun sənin yaradıcılığına ehtimal olunan təsirini necə görürsən? Bir dəyişiklik yaratdığını və ya yaradacağını düşünürsənmi?

M.A.: Füzulinin bir misrası var: “Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz”. Məncə, Həcc ziyarəti barədə də eyni fikri söyləmək olar. Yəni oralar, əlbəttə, müqəddəs məkanlardır, lakin ora nəylə getmisənsə, onunla da qayıdırsan. İçində yanmağa hazır şam olmalıdır ki, müqəddəs torpaqlara gedəndə alışsın. Yəni Həccə gedən kimi birdən-birə iman eşqi ilə dolub-daşmırsan. Əlbəttə, orada üç milyona yaxın insanın eyni anda Həccin vacib əməllərini yerinə yetirməsi möcüzəvi mənzərədir. Lakin dediyim kimi, oraya gedib birdən dolub-daşmırsan. Dini məkan onun müqəddəsliyini özünə aşılayanda, ona simvolik məna geyindirəndə bir anlam qazanır. Yoxsa, Kəbə adi bir tikilidir. Hətta deyim ki, XV-XVI əsrlərdə Osmanlı zamanında bir dəfə şəhərə sel gəlib, Kəbəni dağıdıb, sonra təzədən tikilib. Yəni deməyim odur ki, Kəbə adi tikilidir, sadəcə biz onu rəmzləşdirib “Allahın evi” adını vermişik. Və ya zəvvar Səfa-Mərva təpələri arasında hərəkət edən zaman simvolik olaraq özünü Həcərlə İsmayılın yerinə qoyur, sanki mifik bir tamaşanın personajına çevrilir və bununla da onların yaşadıqları imtahanları yaşamağa hazır olduğunu göstərir, özünü, necə deyərlər, sınayır. Yəni mən orada özümü qədim bir mifik tamaşanın iştirakçısı kimi hiss edirdim, bu da, əlbəttə, müəyyən mənəvi enerji aşılayırdı ki, həmən enerji ilə adi həyatda qarşılaşmaq mümkünsüzdür. O enerji məhz Məkkədə, müqəddəs məkandadır. 

Bu ziyarətin gələcək əsərlərimə təsirinə gəldikdə, hələlik bu barədə ətraflı düşünməmişəm. Yəqin ki, gələcəkdə sırf Həcc ziyarəti ilə bağlı, onunla əlaqəli nəsə yazaram, yəni bu ziyarət ən azı süjet kimi, müəyyən bir personajın həyatının bir parçası kimi özünü mütləq büruzə verəcək. Bilirsən, bizim yazıçıların əksəriyyətinin dini bilgiləri azdır. Bir nümunə deyim, İsa Hüseynov “Məhşər” romanında Kəbəni Qüdsdəki bir yer kimi göstərib. Güman ki, Sovet dövrünün o dinsiz vaxtında İsa Hüseynovun Kəbə barədə geniş məlumatı olmayıb deyə belə yanlışlığa yol verib, halbuki yazdığı əsər xeyli məqamda İslamla bağlı idi. Yəni bizim yazıçılar nəinki dindən, elementar dini anlayışlardan da uzaq olub. İndi isə qayıdış prosesi baş verir. Bu qayıdış prosesi də iki cürdür. Birbaşa dini mövzulara müraciət eləyənlər, dini mətnlər yazanlar var. Əzizim İlqar Kamilin mənəviyyatı rəhbər tutan əsərlərini müəyyən mənada buna aid etmək olar. Biri də var, o mövzuları bilib, amma öz əsərini yazan adamlar. Həmin adam heç də dini əsər yazmaq məqsədi güdmür. Ola bilsin, gələcəkdə mənim də hansısa personajım Həcdən gəlmiş bir adam olsun, yaxud  orada yaşadığı təcrübəni bölüşsün. Hər şey ola bilər. Amma, düzünü deyim, bu şeylər barədə hələ fikirləşməmişəm. Bu bir az da intim məsələlərdir. Adam öz içindəki hissləri bəzən sözə çevirməkdən çəkinir. 

İ.Ə.: Özünü azad yazıçı hiss edirsənmi? İçində olduğun vəziyyət sənin yaradıcılığına nə qədər təsir edir? Azərbaycan yazıçısı olmaq, ailə, dövlət, cəmiyyət səni nə qədər məhdudlaşdırır?  

M.A.: İndi elə bir dövrdür ki, daxili senzura xarici senzuradan güclüdür. Yazanda çox vaxt özümüz özümüzü korrektə edirik. Görünən dağa nə bələdçi. Bir tərəfdən də ölkədə sürətlə mənəviyyatsızlaşma prosesi gedir. Bunu həyatın hər sahəsində görürük. Baxın, cəmiyyətdə hər cür bambılılara dəyər verilir, hamı onları tanıyır, amma yazıçıları, ədəbiyyat adamlarını tanıyan yoxdur, heç tanımaq belə istəmirlər. Normal ölkələrdə də yazıçıya, sənət adamına qoyulan hörmətə baxın, bizdəkinə də baxın. Ədəbiyyatın dəyərli olduğu ölkələrdə bir yazıçının nə yazmasından asılı olmayaraq ən azı adına görə ona hörmət qoyulur. Amma bizdə ən istedadlı yazıçıları belə tanıyan yoxdur. Çıxın küçəyə, sorğu keçirin, nə qədər adam Səfər Alışarlını, Saday Budaqlını, Şərif Ağayarı, Mübariz Cəfərlini, Mübariz Örəni tanıyır, nə qədər adam tiktokçu Adəmi tanıyır? Kimsə deyə bilər ki, küçə ədəbiyyatı dəyərləndirmək yeri deyil. Kimsə də deyə bilər ki, Azərbaycanda keyfiyyətli bədii məhsullar yaradılmır, bir səbəbi də budur. Xeyr. Mən sizə deyim ki, kifayət qədər sanballı əsərlər yazılır. Sadəcə bizdə ədəbiyyatı ayaq üstə saxlayan sistem yoxdur. Sovet dövründə az-çox bu sistem vardı, sonra dağıldı, yerinə təzəsi yaranmadı. 

İ.Ə.: Sualımın əsas mahiyyəti onda idi ki, səni ailə, cəmiyyət nə qədər sıxır? Yazmağına nə qədər mane olur?

M.A.: Sözümü elə ona gətirirəm. Bax, bu kimi səbəblərdən Azərbaycanda bir qələm adamının əlinin bəhrəsi ilə dolanmağı imkansızdır. Buna görə Azərbaycanda yazıçılar, şairlər gündüz başqa bir sahədə işləyirlər, axşam evə gələndə də əgər məişət qayğılarından fürsət tapsalar, bədii əsərlər yazırlar. Bu isə peşəkar yox, həvəskar yanaşmasıdır. Gününün çox hissəsini başqa sahəyə xərcləyirsən, işdən gələndən sonra da iki-üç saat yazmağa sərf edirsən. Belə yazıçılıqdan yüksək nəticə gözləmək gülüncdür. 

İ.Ə.: Mirmehdi fikirləşirmi ki, mən əgər ailə-uşaq sahibi olmasaydım, tək yaşasaydım, daha başqa, daha böyük şeylər yazardım?

M.A.: Hacı, məncə məsələyə başqa prizmadan yanaşmaq lazımdır. Necə ki, bizdə bir fincan qəhvənin qiyməti dünya standartları ilə eynidir, hətta çoxundan yüksəkdir, bədii əsərlərə də eyni beynəlxalq standartlarla qonorar verilməlidir, verilmir. Bir qəzet səhifəsi yazı yazırsan, qəpik-quruş ödənilir, kitablar satılmır, alıcılıq qabiliyyəti aşağıdır. Bütün bunların nəticəsində bizdə yazıçılar öz alın tərlərinin hesabına dolana bilmirlər, mütləq enerjilərinin çoxunu başqa işə sərf edirlər. Yəni qazancları yalnız öz boğazlarını təmin etməyə çatır ki, sənin də sualın, düşünürəm, bu qənaətdən yaranıb. Halbuki dünyada nə qədər ailəli, beş-altı uşaqlı yazıçılar olub ki, kifayət qədər normal da yaşayıblar. Bu baxımdan yazıçının mütləq tək yaşamalı olduğunu düşünmürəm. Yeri gəlmişkən, Markesin bir şəkli var, uzanıb, oğlanları, yoldaşı ona sarılıblar, hamısı gülür. Həmişə bu şəklə qibtə ilə baxmışam, yəni belə də yaşamaq mümkündür. O ki, qaldı yazı prosesinə. Təbii ki, yazıçılığın, elə bir çox sənət sahələrinin mayasında tənhalıq dayanır. Ona görə də yazı adamları çiləkeş dərvişlər kimi tənha qalmağı seçirlər. Nəticədə yaradıcılığın elə mərhələsinə çatırsan ki, özün üçün yaratdığın aləmə dalıb, xoşbəxtliyi yalnız tənhalıqda görürsən. Təbii ki, heç bir həyat yoldaşı, heç bir övlad belə ata istəməz. Bir dəfə Elçibəyin oğlundan müsahibə götürmüşdüm. Ona sənin sualının ruhunda bir sual verdim. Atasının ona uşaq vaxtı kifayət qədər vaxt ayıra bilmədiyini söyləyib fikrinə belə bir yekun vurdu ki, mənə siyasətçi Elçibəy yox, ata Əbülfəz lazım idi. Gördüm ki, övlad kimi haqlıdır. Yaradıcı adamların övladlarına da ilk növbədə yazıçı, şair, bəstəkar filankəs yox, adi ata lazımdır. Nə edək ki, yaradıcı adamların həyatı bu cür dilemmaların arasında keçir. Yəni tənhalıq yazıçılığın təbiətindən doğur. 

R.S.: Əvvəlki suala cavabında yazıçılığa hörmət məsələsini qeyd etdin. Bunun müəlliflərdən kənar çoxlu səbəbləri var. Amma müəlliflərin özündən asılı olan səbəblər də az deyil. Yazıçının, şairin özünə qoyduğu hörmət, sosial şəbəkələrdə davranışları göz qabağındadır. Sosial şəbəkələr bizə guya rahatlıqla özümüzü ifadə imkanı verir, amma həm də içimizdə olan naqislikləri də vitrinə çıxarmaq vasitəsidir. Əvvəllər ədəbiyyat adamlarının naqis davranışları üç-beş nəfərin arasında, hansısa kafedə, pivəxanada, çayxanada baş verirdisə, indi sosial şəbəkələrdə uzaq əyalətdə yaşayan oxucu belə görə bilir bunları. Müəlliflərin günahı azdırmı həm özlərinin, həm də digər müəlliflərin “hörmətsiz” olmalarında?

M.A.: Səninlə tamamilə razıyam. Sosial şəbəkələr yazıçılarla oxucuları çox yaxınlaşdırdı, əgər əvvəllər yazıçının əsəri ön planda idisə, artıq onun kimliyi qabağa çıxır. Oxşar proses bütün dünyada baş verir. Halbuki yazıçı əlçatmaz olanda onun sehri, ecazı da çox olur. Bir Bakıda bizim aramızda yaşayan Seymur Baycanı düşün, bir də Tiflisdə yaşayan, gözdən iraq Seymuru. Hansı daha sirlidir? Dünyada oxuculardan qaçan yazıçılar çox olub, məşhuru Sellincerdir. Pinçon var, Pelevin var. Pelevin kimi çağdaş dövrün problemlərini qələmə alan adam nəinki sosial mediada yoxdur, həyatda belə İmam Zaman ağa kimi çox az adama görünüb.  Yaradıcı adam əlçatmaz olanda onun pərəstişkarı daha da çoxalır. Yaradıcılığın mahiyyətində əlçatmazlıq da dayanır. Sosial media bütün bu sədləri aradan qaldırır. Bizsə bu münasibətləri təzədən qurmağa məcburuq. Bir də görürsən tanımadığın bir adam mesaj, klassik təbirlə desək, məktub yazır, cavab verirsən, ikinci mesajında o dəqiqə “siz”dən “sən”ə keçir. Hansı ara səninlə səmimiləşdi, hansı ara ona bu bəhanəni verdin, özün də bilmirsən. Dediyin sualın ikinci hissəsinə gəldikdə isə Azərbaycan cəmiyyəti informasiyanı kitabdan alan cəmiyyət deyil. O, artıq ya kitaba inanmır, ya da əvvəldən heç kitaba sevgisi olmayıb. Sovet dövrünün şişirdilmiş tirajları sizi aldatmasın, o kitabların çoxu rayon kitabxanalarına göndərilib, orda da yatıb. Əks halda necə olur ki, bizim kimi Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan da keçid dövrünü yaşadı, amma onlarda kitab ənənələri itmədi, kitab bazarı normal şəkildə işləyir, yazıçılarının əsərləri satılır, dünya dillərindən mühüm əsərlər öz dillərinə çevrilir. Bizdə isə proses bir neçə fədakarın çiynində gedir. Biz yazılı düşünə bilmirik, odur ki, müəllifi tanımaq üçün onun kitablarına yox, sosial mediadakı profilinə üstünlük veririk. Bu dəqiqə sosial media hesabına tanınan yazıçılardan biri Kəramət Böyükçöldür. Hamı onu sevir. Bəli, nə qədər adam biləndə ki, Kəramət mənim dostumdur, deyir onunla görüşdür. Kitabını da alırlar, xeyli sayda alıcısı var. Amma onların nə qədəri Kəramətin kitablarını oxuyur? Kəramət miqyasda tanınan yazıçı üçün çox az hissəsi. Çünki onların çoxu yazıçı Kəramətin yox, sosial media fenomeni Kəramətin bazıdır. 

R.S.: Bir az da yazı prosesi barədə danışaq. Bayaq qismən cavab verdin. Yazı rutinin necədir, günün hansı saatları yazırsan? Mütəmadi yaza bilirsənmi?

M.A.: Mən adətən yazmağa imkan tapmayanda həmən yeri mütaliə ilə doldurmağa çalışıram, ədəbiyyatla bağımı bu cür saxlayıram. Adətən gecələr işləyirəm. Həmişə arzulamışam ki, səhər tezdən durum yazım, amma bu, çox nadir hallarda baş verib.

Bir də məndə belə bir xüsusiyyət formalaşıb, yazını bitirmək üçün məhdud zaman qoyulanda yuxusuzluğa, vaxtsızlığa baxmadan həmən materialı deyilən müddətə yazıb çatdırıram. “Zəfərin izi ilə” kitabında toplanan yazıların çoxunu o cür gərgin şəraitdə, dar macalda yazmışam.  Elə olub ki, bir neçə gün dalbadal cəmi bir-iki saat yatmışam, amma məqaləni vaxtında çatdırmışam. Çox vaxt bu səbəbdən müsabiqələrə qatılıram ki, heç olmasa nəsə məni sıxsın, yazıb ortaya qoyum. Halbuki indi əlimdə üç ildir yazdığım uzun bədii mətn var, heç cür yekunlaşmaq istəmir. Görünür, vaxt qıtlığı, dar macal mənə yaxşı təsir edir. Xudu Məmmədov demiş, məhdudiyyət kəşfin anasıdır. 

R.S.: Müəllif mətni yazarkən təbii ki, bir gün kiminsə onun yazdıqlarını oxuyacağını düşünür. Hər yazıçı şüuraltı olaraq istər-istəməz oxucuya müraciət edir. Amma bəzən yazıçılar yazı prosesinin özündə artıq sanki auditoriya qarşısındadır. Mətni oxuculara xütbə kimi yazır. Yazıçılar da var ki, bunu maksimum bloklamağa çalışırlar. Tamam ətraf mühitdən, sonrakı prosesdən arındırıb, sırf yazının özünə köklənir və bir müddətlik auditoriyanı kənara qoyur. Səndə necədir? Yazanda özünü xütbə deyən vaiz kimi hiss edirsən? Qarşında insanlar dayanıb, onlara nəsə çatdırmaq istəyirsən? Yoxsa tamamilə ətraf dünyadan ayrılıb romanın, hekayənin dünyasını qurursan? 

M.A.: Əsər ilk növbədə özümü qane eləməlidir, yazanda əsas məqsədim budur. Nəzərdə tutduğum ideala yaxınlaşmalıyam. Zövqünə, duyumuna güvəndiyim müəyyən şəxsləri, yaxud xalis oxucunu nəzərə alıram, amma, dediyim kimi, ilk növbədə əsər özümü qane etməlidir. Özümü qane eləyənə kimi yazı və redaktə prosesi uzanır. Qabaq kompüterə yazırdım, amma axır vaxtlar əvvəl kağıza yazıram, sonra kompüterə köçürüb üstündə saysız düzəlişlər edirəm, artıq əsər hazır olmağa yaxınlaşanda print edib təzədən kağızdan oxuyuram. Sonra təzədən düzəlişləri kompüterdə aparıram. Özümə “dur” deməsəm, redaktə prosesi qiyamətəcən uzanar. 

R.S.: İkimininci illərin əvvəllərindən ədəbi prosesin içindəsən. Ondan bəri ortaya çıxan nəsilləri yəqin ki, oxumusan, sonrakı proseslərdən xəbərdarsan. Necə düşünürsən, son iyirmi-iyirmi beş ildə ədəbiyyatımızın inkişaf xəttindəyik, yoxsa geri getmişik? İkiminincilərə baxanda bugünkü nəslin nümayəndələri daha yaxşı yazırlar, daha peşəkar yanaşırlar işlərinə, yoxsa əksinə, daha zəifdir? 

M.A.: Yeni gələn nəslə baxıram, bizdən çox qabaqdadırlar. Daha doğrusu, potensialları var. Bunda şəraitin də rolu az deyil, Doxsanların sonunda, ikiminlərin başında gedən proseslər bax bu istedadlı uşaqların yetişməsi üçün münbit zəmin yaratdı. O vaxtı mən internet kluba gedib axtardığım xarici müəllifin əsərini kağıza, yaxud disketə çıxarıb gəlib evdə oxuyurdum. Amma indiki nəsil üçün bu məhdudiyyətlər yoxdur. Zarafatsız, nə qədər tənqid etsək də, çağdaş dünya ədəbiyyatından xeyli əsər tərcümə olunub, məsələn, Nobel alan Cənubi Koreya yazıçısı Han Kanq hələ Buker qazandığı dövrdə “Vegeterian” romanı dilimizə çevrilmişdi. Yaxud Seymur Baycan, Fəxri Uğurlu, Şərif Ağayar, Qismət, başqaları, yeri gələndə mənim özüm məşhur əsərlər haqqında nə qədər resenziya yazmışıq, bunlar hamısı yeni nəslin daha tez özünü tapmasına xidmət edir. O baxımdan, indiki nəsil bizdən çox qabağa gedib. Nadir Yalçının iyirmi beş yaşı heç yoxdur. Etiraf edirəm ki, mən o yaşda Nadirdən çox-çox geridə idim. Ulucayın, Orxanların, Şamxal Həsənovun, digərlərinin də adlarını çəkmək olar. Şamxal Həsənovun “Səs və qırmızı” romanı haqqında yazı yazmışdım, bəzi dostlar məni əsəri tərifləməkdə ittiham edirdilər, halbuki mənim yazımda təriflə yanaşı tənqid də var idi. Sadəcə Şamxalın iyirmi doqquz yaşında elə bir ağır yükün altına girməsi məni təəccübləndirmişdi. Özü də deyim ki, o kitabda Prustdan, Pamukdan açıq təsirlənmələrlə yanaşı məni heyrətləndirən bir neçə hekayə də var idi. Yaxud  Orxan Həsəninin “Və dalğalandı yaddaş tarlası” romanında Prustdan açıq təsirlənmələrlə yanaşı müəllifin bu roman kimi ağır bir yükün altına girməsini necə qiymətləndirməmək olar? Elə bilirsiz, prustvari yazmaq hər adamın işidir? Qətiyyən. Özü də müəllifə gənc yaşda ustadlardan təsirlənmək vacibdir, yoxsa, öz yolunu tapmaz. Lyosanın  təxminən bizim uşaqlarla eyni yaşda yazdığı “Şəhər və itlər” romanı Folknerdən təsirlənmədir, yaxud Pamuk Avropanın ailə saqalarının təsiri ilə “Cevdet bəy oğulları”nı yazıb, Markes ilk dövrlərdə Kafkadan təsirlənib, Salman Rüşdi məşhur “Gecəyarı uşaqları”nı Günter Qrassın “Tənəkə təbil”indən əxz edib. Əlqərəz, iyirmi yaşlarında irihəcmli və xeyli də maraqlı tərəfləri olan roman yazmaq asan deyil. Yazı prosesinin içində olanlar bilir ki, belə şeylər rahat başa gəlmir. Özümlə müqayisə edim, o yaşda səksən səhifəlik “Küləyi dişləyən” romanını yazmışam. Belə baxıram ki, gənclər daha gözəl əsərlər yaradacaqlar, istedadları var, şərait də onların tərəfindədir. Doxsanların sonunda, ikiminlərin əvvəlində belə şərait yox idi. İnternet geniş yayılmamışdı, tərcümələrin sayı hədsiz az idi. Evdə arada dolabı qarışdıranda internetdən tapıb A4-də çıxardığım tərcümə əsərləri ilə qarşılaşıram. O əsərlərin çoxu kitab şəklində çıxıb. Türkiyədən, başqa ölkələrdən kitab sifariş verib gətirmək olur. Bu, böyük fürsətdir, əgər başqa dil bilgin yoxdursa, istədiyin əsəri türkcə oxuya bilirsən. Mən 1998-1999-cu illərdə Markesin “Tənhalığın yüz ili” romanını rus dilində oxumuşdum, Azərbaycanca yox idi. İndi azərbaycanca, türkcə, ingiliscə, lap ispanca tapıb oxumaq mümkündür. Bu imkanlar gənclərə yaxşı təsir edir. Digər tərəfdən, onlardan əvvəlki nəsillərin keçdiyi yolu, etdikləri səhvləri-doğruları artıq görüblər. Eyni yolu yenidən keçməyə ehtiyac qalmır. Artıq təcrübə var, o təcrübədən də müəyyən mənada faydalanırlar. Deyim ki, indiki ədəbi nəsillə bağlı çox ümidliyəm. 

Bir məqama da toxunmaq istəyirəm. Bu yaxında Han Kanqın “Vegeterian” romanını oxudum, adi, sıradan bir əsər təsiri bağışladı. Yaxud Seneqal əsilli fransız yazıçı David Diopun “Gecə bütün qanlar qaradır” əsərini götürək, əlahiddə bir cəlbediciliyi yoxdur. Ümumiyyətlə son illər yazılan əsərlər arasında “vau” dedirdəcək əsərə rast gəlmək çətindir, yenə də təsəllini klassik əsərlərdə tapırsan. Bu müqayisəni ona görə apardım ki, bizim yazarların heç də zəif yazmadıqlarını müqayisəli şəkildə göstərim. Bizim ədəbiyyatın problemi heç də pis əsər deyil, kitab mühitinin, kitab sənayesinin olmamasıdır. Nə qədər ki, o sistem olmayacaq, ədəbiyyat şikəst qalacaq. 

İ.Ə.: Müstəqillik dövrünün əsas ədəbi təşkilatlarından, hərəkatlarından biri olan Azad Yazarlar Ocağı (AYO) barəsində nə düşünürsən? Ümumiyyətlə, o prosesin özü bizə müsbət və ya mənfi meyillər gətirib? 

M.A.: AYO yarananda mənim iyirmi üç-iyirmi dörd yaşım vardı. Onların davranışları, yazdıqları mənim üçün tamamilə yenilik idi. Üstəlik, elə bir dövr idi ki, Sovet dövründə yazılan əsərlərin böyük çoxluğu artıq öz istifadə müddətini bitirmişdi, yeni yazılanlar isə çağdaş dünyadakı proseslərdən uzaq, lokal bədii məhsullar idi. Ələkbərin “Mən əclafam” kitabını, Seymur Baycanın “Ət və ət məhsulları” romanını oxuyanda düşünürdün ki, demək belə də yazmaq olar. Murad Köhnəqalanın “Quş qripindən ölən xalq şairi” epataj-poeması klassik poema anlayışını tamamilə dağıdırdı. O vaxta qədər Azərbaycan ədəbiyyatı ciddi, qaraqabaq bir simaya bürünmüşdü, AYO gəldi, bütün buzları sındırdı, həm birbaşa, həm də dolayısı ilə dünyada baş verən ədəbi proseslə bağlantı qurmağa çalışdı. Ələlxüsus, gənclərin ədəbiyyat haqqında təsəvvürləri dəyişdi. AYO-nun funksiyası təkcə AYB-yə qarşı təşkilatlanmaq deyildi, yeni yazanların gözlərini açdı, o təsir məncə indiki gənclərdə belə öz əhəmiyyətini saxlayıb. Düzdür, artıq AYO-nun əvvəlki funksionallığı qalmayıb, amma hələ də özümü ayoçu hesab edirəm, çıxmamışam. Halbuki AYO-nun ən zəif bəndi olmuşam. Etiraf eləmək lazımdır. O adların içində mən axırda çəkilirəm. Açıq danışsaq, AYB-yə üzvlüklə bağlı təkliflər də gəlib, ancaq qəbul etməmişəm. Səksən altı yaşlı bir qocanın rəhbərlik etdiyi qurumda olmağı özümə sığışdırmıram. 

İ.Ə.: Bu sualı bütün yazıçılarımıza veririk. Beş ən yaxşı Azərbaycan nasirinin adını çəkməyini istərdim. 

M.A.: İsa Muğanna, Çingiz Hüseynov, Elçin, Əkrəm Əylisli, Səfər Alışarlı.

Noyabr, 2024