THE BAKU REVIEW

“Nəsrin bulvar söhbətləri”ndə İlham Əzizlə Rəşad Səfərin yazıçı, tənqidçi Cavid Ramazanovla söhbəti.

***

Rəşad Səfər (R.S.): Layihəmizə xoş gəlmisən. Söhbətə bununla başlayaq ki, sənin indiyədək iki kitabın nəşr olunub. Biri hekayələr toplusu, biri roman. Özünü hansına daha yaxın hiss edirsən: romana, yoxsa hekayəyə?

Cavid Ramazanov (C.R.): Birinci kitab eksperimentdir də həmişə. Sən özünü bərkə-boşa salırsan, bilmək istəyirsən, qabında nəsə var, ya yox. Mən də “Yol” hekayələr toplusunu buna görə yazdım. Uzun müddət idi mühitdəydim, ətrafım məndən kitab gözləyirdi. Yazırdım yazmağına, amma əsasən məqalələr. Ədəbiyyat meydanına atılmağa isə hünərim çatmırdı, qorxurdum, ümidlərim puça çıxar. Üstəlik ağrılı dövrdən keçirdik o vaxt, bir xoş gün yoxuydu ölkədə, yenə tuthatut gedirdi. Dostlarım çıxıb xaricə getmişdilər, görüşməyə adam qalmamışdı, təkiydim, bədbiniydim. Belə qanıqara günlərimin birində qərara gəldim ki, daha burada qalmağın mənası yoxdur, gərək mən də çıxıb gedəm. 2015-ci ildə Kanadaya köçməkdən ötrü vizaya müraciət etdim. Məni inandırmışdılar ki, yüz faiz alacağam vizanı. Getmək ovqatındaydım artıq. Yadımdadır, işıl-işıl bir may günü kefim saz, damağım çağ, Kanada nümayəndəliyinə yola düşdüm. Bütün sənədlərim qaydasındaydı, fikirləşirdim, mənə verməyib kimə verəcəklər vizanı? İdarəyə çatanda əlimə bir zərf tutuşdurdular, cırıb içindəkinə baxdım, rədd cavabı gəlmişdi. Başımdan aşağı soyuq su əndərdilər elə bil. Həbsxanadan çıxdığımı zənn etdiyim anda məni yenidən hücrəmə qaytarmışdılar. Əlimdə cırıq zərf ofisə gəldim. Nahar fasiləsiydi, canımı qoymağa yer tapmırdım. Ofisin yuxarı mərtəbəsində otaq vardı, pəncərələri açılmırdı, havasız və isti olduğundan heç kim girmirdi. Kompüterimi götürüb ora qalxdım, oturub yazmağa başladım. Beləcə, “Yol” toplusundakı ilk hekayə, “Yanğın” ortaya çıxdı, sonra digərləri gəldi. 

“Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə!” – epiqrafda Nəsimidən bir misra verdim, qəhrəmanları yola çıxardım. Mənim ölkədən getmək arzum gözümdə qalmışdı, əvəzində kitab vasitəsilə səfərə çıxdım və sözün həqiqi mənasında dirildim. “Yol” – ad olaraq klişe idi, bilirdim, amma bu, daha çox mənim özüm üçün yazdığım kitabdır, özüm özümə yol göstərmişəm. Mənim üçün əlahiddə əhəmiyyəti var. 

Xülasə, sınadım, gördüm, yaza bilirəm, ardınca oturub “Amanabənd”i yazdım. Hansına daha yaxınam sualına qaldıqda, daha çox romana deyərdim, amma ola bilsin, gələcəkdə, yenə hekayə yazdım, əhval-ruhiyyədən asılıdır. 

R.S: Bu janrların meyarları nədir sənə görə? 

C.R.: Bu biraz nəzəri məsələdir, nəzəriyyəyə çox aludə olmaq istəmirəm, uzunçuluq olar. Müxtəsər deyəsi olsam, mənim üçün yaxşı hekayəçi və yaxşı romançılar var. Nadir hallarda həm yaxşı hekayəçi, həm də yaxşı romançı olmaq mümkündür. Nabokov məsələn, həm “Çorbun qayıdışı”nı yazıb, həm də “Lolita”nı. Hərçənd belə nümunələr azdır, hekayə hər kəsin meydanı deyil. 

R.S.:  Hekayə ilə romanın əsas fərqindən danışarkən, bəzi müəlliflər deyirlər, hekayədə mütləq bir aydınlanma anı olmalıdır. 

C.R.: Fləş deyirlər də buna. 

R.S.: Xuan Qabriel Vaskes bununla bağlı essesində məşhur hekayələrdən nümunələr gətirir. Bu hekayələr sonda “başa düşdüm”, “anladım” və başqa bu mənaya gələn ifadələrlə qurtarır, yəni, hekayədə mütləq bir aydınlanma anı olmalıdır ki, sən orda həqiqəti anlayırsan. Romanda adətən aydınlanma anı olmur. Roman bütünlükdə bir qeyri-müəyyənliyin davamıdır. Səncə, hekayədə mütləq bir həqiqət axtarışı, tapıntı olmalıdırmı? Yaxud fləş olmadan da hekayə yazmaq olar? 

C.R.: Hekayədə işıq olmalıdır, sanki səni qaranlıq otağa salıblar, kimsə işığı yandırır, birdən ətrafın aydınlanır, gözlərin açılır. Məncə, hekayədə fləş buna görə vacibdir, yoxdursa, elə qaranlıqdaca qalacaqsan. Bizim ədəbiyyatdan danışası olsaq, mən İsa Hüseynovun roman yaradıcılığını sevmirəm, amma  “Biraz romantika” hekayəsi xoşuma gəlir. Sovet romantikasıdır, girişdə dialoqlar adamı vurur, amma sonluq əladır. İsa Hüseynov yerlə-göylə əlləşib, “İdeal”, “Məhşər” kimi labirintlər düzəldib, içindən çıxa bilməyib. Bunların yanında isə “Biraz romantika”. Yaradıcılığında haşiyədir sanki, həmin bu fləş effektini çox ustalıqla yaradıb.

R.S.: Dediyin o işıqla bağlı maraqlı bir bənzətmə var. Deyirlər, sanki bir qaranlıq meşəyə girmisən, kimsə birdən işıq yandırır. Sən bilirsən ki, o işıqdan əvvəl bir dünya var, işıqdan sonra da həmin dünya davam edəcək. Sadəcə, o işıq dünyanı sənin üçün həmin an aydınlatmış olur. 

C.R.: Heminquey buna “aysberq effekti” deyirdi, yazıçı oxucuya aysberqin ucunu göstərməlidir, amma oxucu aysberqin nəhəng hissəsini hiss etməlidir. Bu yaxınlarda Kavabatanın əsərlərini oxudum. Romanları məni məftun elədi, amma hekayələri haqqında eynisini deyə bilmərəm. Fləş yoxuydu, dümdüz mətnləriydi. Kavabatanın romanlarında fləş yoxdur, uğurludur, hekayələrində fləş yoxdur, uğursuzdur. Nə qədər böyük yazıçı olursan ol, tarazlığı qorumaq hər deyəndə mümkün olmur. 

İlham Əziz (İ.Ə.): Azərbaycanda ingilis dilini bilən yazıçı barmaq sayı qədərdir. Xarici dil ölkə olaraq bizim yaralı yerimizdir. Tək-tük yazıçılardansan ki, bugünkü dünyada ədəbi, siyasi, sosioloji trend mövzuları bilirsən, izləyirsən. Mənə maraqlıdır, bu günün Qərb pəncərəsindən Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbiyyatçısı necə görünür? 

C.R.: Frederik Ceymson adlı tanınmış bir amerikalı ədəbiyyat tənqidçisi var, yaxınlarda vəfat elədi. Onun üçüncü dünya ölkələrinin ədəbiyyatı ilə bağlı bir yazısı var. Qərbin üçüncü dünyaya baxışını ən yaxşı əks etdirən mətnlərdəndir, məncə. Ceymson deyir, üçüncü dünya ölkələrinin yazıçıları Qərb yazıçıları kimi əsərlər yaza bilməzlər, çünki onların keçdiyi yol ya fərqlidir, ya natamam. Deyir ki, Qərbdə fərdi azadlıq təsisatı var, fərd sosiumdan ayrı, avtonom varlıqdır, ona görə də, əsərlərdə fərdi kontekst olur. Amma üçüncü dünya ölkələrində, sosiumla fərd arasında aydın sərhədlər yoxdur, fərdi sosiumdan kənar təsəvvür eləmək olmaz. Ceymson üçüncü dünya romançılarının yaradıcılığından nümunələr gətirir yazısında və iddia edir ki, onların qələmə aldıqları sırf alleqoriyadır. Mənə elə gəlir, hədsiz ümumiləşdirir, amma tendensiya kimi düz deyir. 

Dərindən baxanda görürsən ki, bəli, üçüncü dünya ölkələrinin romanlarında cəmiyyətin ictimai-siyasi ağrıları qabardılır. Cəmiyyət də yazıçını individ kimi deyil, onun problemlərinin carçısı kimi görmək istəyir. Qərbdə nəinki yazıçı, oxucu belə fərdi azadlığını qazanıb, bizdə isə nəinki oxucu, yazıçı belə azad deyil, ya məmur kimi hökumətdən, ya da problemlərin carçısı kimi cəmiyyətdən asılıdır. Sənin intellektual-estetik planda fərdi yaradıcılığın maraqlı deyil, çünki cəmiyyət bir yana, heç kitab-dəftər əhli belə yaradıcılığı hələ bu meyarlarla qiymətləndirəcək səviyyəyə yüksəlməyib. 

Bəzən olur, intellektual-estetik planda öz cəmiyyətindən əlin üzüləndə, deyirsən, qoy üzümü tutum Qərbə, onlar məni başa düşərlər. Amma sən ən yaxşı halda onu otuz il geridən izləyirsən, necə təəccübləndirəcəksən? (Bizdə Marsel Prust hələ indi-indi kəşf olunur.) Son ümid işığı kimi istibdad, ayrı-seçkilik, insan hüquqları kimi mövzulara müraciət etmək, heç olmasa burdan qabağa düşmək istəyə bilərsən. Amma birdən rastına Mişel Uelbek çıxır, oxuyub görürsən, azadlıq, insan hüquqları, feminizm kimi mövzuları ələ salır. Yəni sən yola hələ indi çıxmısan, onlarsa neçə dövrə vurub qayıdırlar, yeni meyarlarla, forma və məzmunla.  

Uzun sözün qısası, sadəlövh olmayaq, Qərbdə oturuşmuş stereotipik münasibət var, haqlı-haqsız geridəqalmış hesab edirlər bizi. Əkrəm Əylisli nümunəsində olduğu kimi, siyasi məzmuna görə kitabı nəşr edə, adını hallandıra bilərlər, amma bunun özü də göstəricidir. Deməli, biz onlara yazıçı kimi yox, aktivist kimi maraqlıyıq. Əgər reallıq belədirsə, onda biz niyə özümüzü həlak etməli, təsdiq olunmaq üçün Qərbin qapısında yatmalıyıq? Ehtiyac yoxdur axı. Seçim nə Qərbdədir, nə Şərqdə, qələm adamı öz ürəyinə boylanmalıdır. Mişel Montenin təbirincə desəm, öz hekayəni yaz, səmimi yaz, sənin hekayən, hamının hekayəsidir. 

R.S.: Ceymsonun üçüncü dünya ölkələrinin müəllifləri ilə bağlı dediklərini faktın təsbiti kimi qəbul edirəm. Amma bunu bu müəlliflərin elə bu cür yazmalı olduğu, ya da başqa cür yaza bilmədikləri kimi qəbul etməyi doğru saymıram. Əslində, bu, üçüncü dünya müəlliflərinə yarlıq yapışdırmaqdır. Günahın böyük hissəsi də elə üçüncü dünya müəlliflərində, tənqidçilərində və oxucularındadır. Özləri də bu yarlığı qoparıb atmaq istəmirlər. 

Cavid, həm şəxsi söhbətlərdə, həm publik çıxışlarda mütəmadi toxunduğun bir mövzu var, çox vurğu edirsən bu mövzuya. Əsərdə orijinallıq və təqlid məsələsini nəzərdə tuturam. Yenə də gəlirəm bu meyarlar məsələsinə. Sənə görə bir əsərdə orijinallıq və təqlid meyarları nədir, hansı halda deyirsən ki, bu əsər orijinaldır, bu əsər isə təqliddir? Təsirlənmə ilə təqlidin sərhədləri hardadır?

C.R.: Təqlid ənənəsi bizdə çox güclüdür. Cəmiyyətin ictimai, siyasi və mədəni vəziyyəti ilə əlaqədar bunun obyektiv səbəbləri var. Bizdə nəsr çox gecikib, 19-cu əsrin sonlarında yazmağa başlamışıq. İlk nasirlərimiz gözlərini açan kimi cəmiyyətin geridə qaldığını görüb əsəbləşdilər, başladılar fransız maarifçilərini təqlid etməklə döşəməyə, halbuki maarifçiliyin üzərindən bir əsr keçmişdi. Hələ Qərblə təzə-təzə tanış olurduq ki, Sovet gəldi, qapılar bağlandı, dünyada hansı ədəbi, estetik, intellektual proseslərin getdiyindən xəbərsiz qaldıq. Perestroyka dövründə dünyaya bir balaca açıla bildik, Qabriel Qarsiya Markes tərcümə olundu, mistik realizm partlayışı baş verdi. Mövlud Süleymanlı kimi yazıçılar ənənəvi üslublarından imtina edib mistik realizm janrında “Köç” kimi əsərlər yazmağa başladılar. (“Köç” romanında aləm dəyib bir-birinə, Buendia nəslinə bənzər bir türk boyu mistik realizm burulğanından keçib ölkədə kommunizm qurur). Sonra Frans Kafka kəşf olundu. Afaq Məsud, Orxan Fikrətoğlu və başqaları “Qəsr”in ovsununa qapılıb yerlə-göylə əlləşməyə başladılar. İndilərdə isə türkcə tərcümə kitablarının ayaq açmasıyla yüz il əvvəl yaşayıb-yaratmış Prustla digər modernistlərin təqlidi dəbdədir. Perestroyka və müstəqillik dövründə bizdə Prust, Ceyms Coys, Virciniya Vulf, Uilyam Folkner kimi modernistlər geniş tərcümə olunmadı, türkcə tərcümələrin gəlib çatması isə 20-30 il vaxt aldı. Gürcüstanda bu müəlliflər artıq Perestroyka dövründə tərcümə olunduqlarına görə, 80-cı illərdə gürcü yazıçıları təqlidə başlamışdılar. Otar Çiladze kimi görkəmli yazıçı ənənəvi üslubundan imtina edib Coysun üslubunda yazırdı. Bizdə isə modernistlərin təqlidi hələ indi-indi gedir. Səbəb də dediyim kimi, tərcümənin gecikməsi, dünyadan bixəbərlikdir. 

Modernistlərin mürəkkəb cümlələrinin arxasında bir fəlsəfə dayanırdı. I Dünya müharibəsi insanlığın o vaxtacan gördüyü ən böyük qan gölüydü, təkcə Somma döyüşündə bir milyon adam qırılmışdı. Modernizm həm də buna refleksiya kimi ortaya çıxdı. Biraz bəsitləşdirəsi olsaq, yazıçılar dedilər ki, indiyə qədər aydın yazdıq, ağıllanmadınız, indi mürəkkəb yazaq, görək nə olur. Modernistlərin fəlsəfəsi vardı, mürəkkəb yazırdılar, amma bu mürəkkəbliyi aşmaq oxucuya təkrarsız estetik zövq vəd edirdi. 

İndi bizim bəzi yazıçılarımız da mürəkkəbliyə qaçırlar, amma türk dilinin cazibəsinə qapılıb azərbaycan dilinin qol-qanadını qırmaqla, cümlələri baş-ayaq qoymaqla. Modernizm dil üzərində eksperimentdir. Əgər eksperiment aparırsansa, yazdığın dili mükəmməl bilməlisən. "Azərbaycanın Prustu" adlandırılan gənc yazıçı Şamxal Hüseynov bir dəfə çıxışında dedi ki, Azərbaycan ədəbiyyatını oxumayıb, oxumur, oxumaq fikri də yoxdur. Azərbaycan dili üzərində eksperimentə iddia edirsən, amma azərbaycan dilində oxumursan, hətta istehza edirsən. Bax bu mənə çatmır. Şamxal istedadlı adamdır, amma kor-koranə eksperimenti mətninə kölgə salır, dəfələrlə cəhd elədim, əlli səhifədən o yana oxuya bilmədim.  

Məncə, biz bir məsələni başa düşməliyik ki, türk dilində modernist nəsr alınır, çünki türk dili bizim dildən fərqli olaraq bağlı qapılar arxasında qalmayıb, Qərbə açıq olub, vaxtı-vaxtında ədəbi cərəyanlarla ünsiyyətdə olub. Bir əsərin nəinki bir, bir neçə müxtəlif tərcüməsi var, üstəlik orda modernist nəsr ənənəsi olub. Türk dili azərbaycan dilinə oxşayır deyə eyni effekti yaratmaq mümkün deyil, hər dilin öz qanunauyğunluqları var. Ola bilər, sənin hansısa cümlən, təsvirin uğurlu alınsın, amma bu kifayət deyil axı, bir əsərə ümumən qiymət verilir, bir təsvirə, cümləyə, pasaja görə yox. 

R.S.: Bəs səncə, yeniliyi tapana qədər yaxşı ənənələrin təqlidi normal, hətta əhəmiyyətli deyilmi? Təqliddən sonra bir kanonun içərisində özünə yer tutmaq, sonra da özünəməxsus yeni cığır açmaq mərhələləri gəlir. Məsələn, Markesin adını çəkdin. “Yüz ilin tənhalığı” ilə magik realizmin zirvəsini yaratdı. Halbuki onun ilk üç-dörd romanı başdan-ayağa Heminqueyin, Folknerin təqlididir, bunu özü də etiraf edib ki, öz səsini tapana qədər təqlid edib. Markes niyə təqlid edirdi bu yazıçıları? Çünki onun yaşadığı coğrafiyaya, Kolumbiyaya uyğun gəlirdi əsərlərin ruhu, təhkiyəsi. Bizim regionda niyə Markesin, Kafkanın ciddi və uzun müddət davam edən təsiri oldu? Çünki onların yazdıqları bizim coğrafiyanın ruhuna, çıxılmaz situasiyalarına, bəzən sehirli görünən əcaib reallıqlarına uyğun gəlir. Bunu nəzərə alsaq, öz səsimizi tapana qədər bu müsbət ənənələrdən istifadə etməyimiz məqbul deyilmi? 

C.R.: Dediyim kimi, mən kor-koranə təqlidə qarşıyam. Üstəlik tənqid edərkən demirəm ki, vəssalam, sənin axırın çatdı, daha səndən yazıçı olan deyil. Qətiyyən. Sadəcə əsərlərə öz fikrimi bildirirəm. Biz bir-birimizin kitablarını tənqid etməkdən qorxmamalıyıq, mənim kitablarıma da o qədər söz deyilir ki. Neyləyək, ədəbi tənqid yoxdur, sovet şinelindən çıxma tənqidçilər başqa dünyada yaşayırlar, ona görə də məcbur qalıb mən fikir bildirməli oluram. Məncə, biz bir-birimizə bəy tərifləri deməkdənsə, sağlam tənqid etməliyik, bu hamımızın xeyrinədir. 

İ.Ə.: Mənim bu sualım hər ikinizədir. Sizi birləşdirən bir ideoloji çərçivə varıydı, 2000-lərdən bəri mövcud olan Azad Yazarlar Ocağı. Mən sizin çıxışlarınızda həmişə eşidirdim, deyirdiniz ki, bu təşkilat deyil, ideya birliyidir, ədəbiyyata yeni forma və məzmunun gətirilməsidir. Amma bir gün bir nəfərin, adıyla deyəsi olsaq, Rasim Qaracanın sözüylə siz sanki ideyalarınızdan çəkildiniz. Cavid, sən üzvlükdən, Rəşad, sənsə başqanlıqdan istefa verdin. Sizi Rasim Qaraca çap edib, cəmiyyətə təqdim edib. Düzdür, sizi bəhbəhlə təqdim edəndən sonra yazıçı deyillər deməsi adekvat münasibət deyil, amma hər halda yenə də sual yaranır, yəni Rasim Qaraca imiş AYO? Onun məlum yazılarından sonra geri çəkildiniz. 

C.R.: Mən bu barədə çox danışmaq istəmirəm. Sadəcə bir-iki məsələyə aydınlıq gətirəcəm. Birincisi, məni cəmiyyətə Rasim Qaraca təqdim etməyib. Mən gözümü açandan  mətbuatdayam, 2000-lərin ortasında ölkənin ən avanqard qəzeti “Alma”da müəllif, 21 yaşımda isə bu qəzetin şef redaktoru olmuşam. Heç vaxt çap olunmaq kimi problemim olmayıb yəni, imzam da mühitdə tanınıb. Mən AYO-çularla dostluq eləmişəm. İlk kitabım çıxanda “Alatoran”ı seçdim, çünki özümü AYO ilə eyni xətdə görürdüm. Rasim Qaraca məndən 2018-ci ildə AYO başqanlığına namizəd olmağımı xahiş etdi, razılaşdım, iclasda da səsvermə ilə seçildim. İkinci kitabımı da “Alatoran”da eyni ortaq dəyərlər nöqteyi-nəzərindən çap elədim. Kitabların çap, redaktə, yayım xərclərini mən özüm həyata keçirmişəm. “Alatoran” onları sadəcə mətbəəyə göndərib, öz emblemini vurub. “Alatoran” imkanları olan nəşriyyat deyil, kitabın yayımını belə təşkil edə bilmir, yəni təbliğatdan söhbət gedə bilməz. 

İkinci məsələyə qaldıqda, AYO-dan istefamın səbəbi məlumdur. Rasim Qaracayla heç bir problemim yoxuydu, arada görüşürdük, söhbətləşirdik. Heç kim deyə bilməz ki, mən ona qarşı xırda bir hörmətsizliyə yol vermişəm, həmişə xətrini saxlamışam. “The Baku Review” onlayn jurnalının təqdimatından saatlar keçməmiş Rasim Qaraca “Facebook”da publik şəkildə üç itin şəklini paylaşıb (məni də təsisçilərdən biri zənn edib) təhqiramiz ifadələr yazdı. Çaşıb qaldım. Adam durduq yerdə niyə belə hərəkət eləsin? Dedim, bəlkə nəsə anlaşılmazlıq olub, çalışdım fikir verməyim, amma Rasim Qaraca dayanmadı, dəstəsini başına yığıb kampaniyaya başladı. Yaltaqlıqda, qorxaqlıqda, nə bilim, istedadsızlıqda ittiham etməyə başladı. Heç nə başa düşmədim düzü. Birdən birə mən niyə yaltaq, qorxaq, istedadsız oldum? Sayt açılıb deyə? Belə başa düşdüm ki, “özbaşınalığa”, ondan məsləhət alınmadığına görə əsəbləşib. Lap tutalım, nədənsə narazısan, bunu deməyin qaydası var da, özü də söz adamısan, it şəkli paylaşıb adamı təhqir etmək, nə deməkdir axı? Mən bu yaşa gəlib çatmışam, indiyəcən yadıma gəlmir ki, bağçada, məktəbdə, universitetdə, işdə, gündəlik həyatda kimsə mənə it şəkliylə acıq versin. İlk idi (və ümidvaram, axırıncısıdır). Əgər, iş belədirsə, ortada elementar davranış qaydaları yoxdursa, onda nə təşkilat, nə ideya, nə birlik? 

Mən, bilirəm mən kiməm, Rasim Qaracanın və ya başqasının qiymətləndirməsinə ehtiyacım yoxdur. Amma hər bir halda məyus oldum, o qədər yoldan sonra it şəkli. Eybi yox, neyləyək, öyrənə-öyrənə gəlirik, bu da bir dərs olsun. 

R.S.: Mən də Cavidin dedikləri ilə çox hissədə razıyam. Düzdür, mətbuatda dərc olunmağa başlamağımla AYO-a üzv olmağım eyni vaxtlarda baş verdi. Amma mən qoşulanda artıq əvvəlki AYO yox idi. AYO-nun aktiv olduğu dövrlərdə nə sıralarında olmuşam, nə də “Alatoran” jurnalında dərc olunmuşam. Kənardan həvəslə izləmişəm, fikir olaraq təsirlənmişəm. Həmin dövrlərdə sıralarında olsaydım, dərc olunsaydım, sevinərdim. Sadəcə, zaman üst-üstə düşməyib. Bunu fakt olaraq deyirəm. İlk kitabımın nəşri də, Cavidin dediyi kimi, özümə yaxın hiss etdiyim “Alatoran” nəşriyyatında öz maddi imkanlarımla olub. 

O ki qaldı ideya məsələsinə, mən hələ AYO-a üzv olmazdan əvvəl də, olanda da özümü ayoçu hesab etmişəm, indi də belə hesab edirəm. Çünki AYO konseptində məni cəlb edən adındakı “azad” sözü olub. Azad yazarlıq təkcə cəmiyyətdə hökmran ideyalardan deyil, bütün diktələrdən azad olmaq deməkdir. Əgər öz aramızda da bir-birimizdən “onu yazma, bunu yaz” tələb ediriksə, o zaman nə fərqimiz oldu tənqid etdiklərimizdən? Fərqli cəhdlərə qarşı bu cür qəddar münasibət “azad yazar” ideyasına ziddir. “The Baku Review” jurnalı fəaliyyətə başlayan kimi dərhal hücuma keçdi Rasim bəy. Özü də təhqiramiz tonda. Mən yazılanlarla bağlı heç bir polemikaya girmədim, girmək fikrim də yoxdur. Sadəcə, artıq zövqünü, ideyasını mənə diktə edən heç bir təşkilatda, qrupda olmamaq üçün AYO-dan istefa verdim. Görünür, ayoçuluğa riayət etməkçün hətta AYO-dan da ayrılmaq lazımdır. Rasim bəyə qarşı isə heç bir qərəzim, düşmənçiliyim yoxdur. Sadəcə, yersiz və ədalətsiz mövqeyinə görə təəssüf etdim.  

İ.Ə.: Cavid, mənə bir yazıçı kimi sənin mətbəxin maraqlıdır. Necə yazırsan, harada yazırsan, hansı hallarda yazırsan? Keçmiş romanına baxanda indiki yazdıqlarını necə qiymətləndirirsən?  

C.R.: “Amanabənd”i yazanda nizam-intizamım vardı, səhər durub yazırdım, pandemiya dövrü də vaxtda qabağa düşməyə imkan verdi. İndi eyni nizam-intizamım yoxdur. Mən 18 yaşımdan jurnalistikaydım, təxminən 18 il. Ölkədə jurnalistikanın kitabı bağlanandan sonra, peşəmi atmalı oldum. Bu da bir Kafkaesk hadisədir gəldi başıma. Təsəvvür elə, ömrün boyu dərzi işləyirsən, bir gün deyirlər, daha dərzilik qurtardı, heç kim dərzi ola bilməz. Birdən bizim ölkədə də məlum oldu ki, daha jurnalist olmaq olmaz. Ordan, burdan təkliflər gəldi, faktiki jurnalistika yoxdur da, təbliğat maşını var sadəcə, bunun bir vintciyi olmaq istəmədim. Bir müddət işsiz qaldım, sonra ingilis dilindən dərs verməyə başladım. Mən redaktor işləmişəm ömrüm boyu, rahatlıq olub, müəllimliksə fərqlidir, xüsusilə vaxt nöqteyi-nəzərindən. Amma bunun da öz üstünlükləri var. Jurnalistika bədii dilə çox ziyan vurur, intensiv quru mətnlə işləməli olursan, indi mətnlə çox iç-içə olmuram, oxuduğum, yazdığım hər şey mənə təravətli görünür. Hər işdə bir xeyir var deyirlər, bu işin də xeyri budur. 

Vaxt məhdudiyyətlərinə görə, indi harada gəldi, havaxt gəldi yazıram, evdə, kafedə, ofisdə. Yeni romanımı artıq yarılamışam. İki hissə olacaq, ilk hissə bitib, ikinci hissəyə başlamalıyam. Belə görürəm, “Amanabənd”dən qat-qat daha yaxşı roman olacaq. 

R.S.: Yerli ədəbiyyatdan kifayət qədər danışdıq, sonda biraz dünya ədəbiyyatındakı  vəziyyətdən danışaq. Hazırda dünya ədəbiyyatı ilə bağlı müxtəlif dəyərləndirmələrə rast gəlirik. Bəziləri deyirlər ki, ədəbiyyat çöküşdədir, artıq əlli, yüz il əvvəlki romanlar yazılmır, konyuktura hər şeyə xələl gətirib, insanlar bayağı şeylərə qaçırlar, ədəbiyyatın dövrü bitib. İkinci fikir bundan ibarətdir ki, durğunluq dövrüdür, harasa gedirik, amma bilinmir hara. Çatacağımız yerdə ədəbiyyat-sənət yenidən dirçələcək. Üçüncü fikir də nikbindir, deyirlər, ədəbiyyat əslində inkişaf edir, yeni yazıçılar, yeni mövzular ortaya çıxır, əvvəlki dövrlərə baxanda daha çox əsər nəşr olunur. Sənin fikrin necədir? Çöküşdəyik, durğunluqdayıq, yoxsa inkişafda? 

C.R.: Doğrudan da konyuktura ədəbiyyatı çox gözdən salır. Qəribə dövrdür, nə baxmağa bir film tapırsan, nə oxumağa bir roman, hamısında feminizm, LGBT, bərabərsizlik kimi problemlər gözə soxulur. Bədii-estetik meyar arxa plana keçib, sosial məzmun qabardılır. Feminizm, LGBT, bərabərsizlik kimi məsələlərin nöqsanlı olduğunu demirəm. Amma cəmiyyətlərdə sosial ədalətə nail olmaqdan ötrü ədəbiyyatdan, sənətdən sui-istifadə əks-təsir yaradır məncə. İnsanlar feminizm, LGBT, bərabərsizlik kimi problemlərə rişxəndlə baxmağa başlayırlar. Harold Blum hələ otuz il əvvəl “Qərb Kanonu”nda sosial harmoniyaya nail olmaq adıyla bədii-estetik amili gözardı etməyin hansı problemlərə gətirib çıxaracağını yazmışdı. Qərb akademiyası, mediası, “Nobel”, “Kann” kimi təsisatları konyukturaya bulaşıb, nəticədə nüfuzdan düşürlər. Yəqin, bu da bir trenddir, müəyyən ömrü var. Yenə də deyirəm, feminizm, LGBT, bərabərsizlik kimi məsələlərin qabardılmasında problem yoxdur, amma sosial harmoniyaya nail olmaq adıyla ədəbiyyatdan, sənətdən sui-istifadə yolverilməzdir. Pis əsəri sosial məzmununa görə dağ başına qoymaq olmaz. Narazılıq yaranacaq, hətta əks-hücum baş verəcək, verir də. 

Bir də ədəbiyyata texnologiyanın təsiri var. Süni intellektin ədəbi əsərlər yazmasıyla yazıçılıq təsisatının aradan qalxacağı ilə bağlı iddialar səsləndirilir. Bu misalı bir neçə dəfə çəkmişəm, yeri gəlib, yenə çəkim. Tarixin ən böyük şahmatçısı Harri Kasparov 1996-cı ildə "Deep Blue" superkompüterinə uduzanda xeyli adam bu qənaətə gəldi ki, qrosmeysterlərin at oynatdığı dövr bitdi, daha onlara ehtiyac yoxdur, superkompüterlər var, oynayarlar, baxarıq. Bugünlərdə süperkompüterlər qrosmeysterləri hətta daşsız udurlar, nəinki mübarizə apara, heç gözünü aça bilmirsən. Amma şahmatçılar qalırlar, hətta əvvəlkindən populyardırlar. Şəhriyar Məmmədyarovu, Teymur Rəcəbovu, Maqnus Karlseni tanımayan var bəyəm? 

İndi “Chat GPT”-nin ortaya çıxmasıyla bir xeyli adam ədəbiyyatçılara fatihə verir. Yazmağına, yəqin, süni intellekt də gələcəkdə dişədəyən nələrsə yazacaq, amma əminəm, indi necə onun şahmat oyununa baxan yoxdursa, yaratdığı ədəbi əsərlərə də maraq olmayacaq. Çünki insana insan lazımdır: "Homo sum, humani nihil a me alienum puto" - "Mən insanam və insana aid heç nə mənə yad deyil". Heç bir süni intellekt insan qəlbini, duyğu və düşüncələrini əvəzləyə bilməz.

Bəli, ola bilsin, təhkiyədə, üslubda, formada dəyişikliklər olsun, bu normaldır. Cəmiyyətlər həmişə dövrdən dövrə fərqli reallıqlara qədəm qoyublar. Uzun müddət insanlar şifahi ədəbiyyatla məşğul olublar. “İlliada” və “Odissey” üç min illik tarixləri olan nəhəng eposlardır, oxuyanda heyrətə gəlirsən ki, necə uzun müddət dildən dilə dolaşıblar. Sonra biz yazılı ədəbiyyata keçmişik. Janrlar bir-birini əvəzləyib. Ola bilsin, indi də elm və texnologiyanın inkişafı ilə yeni janrlar ortaya çıxsın, yəqin, çıxacaq da, amma ümumən ədəbiyyatın çöküşü iddiası inandırıcı deyil. 

Yaxşı müəlliflər, yaxşı əsərlər indi də var, bəlkə əvvəlkindən də çox. Sadəcə həm konyuktura pərdəsi onları gizləyir, həm də informasiya kirliliyi içərisində tapmaq çətinləşib. Əvvəl, on seçim vardısa, indi on min seçim var. Sən bu xaosun içində yaxşını seçməyi bacarmalısan. Mənə elə gəlir, bizim indi qarşımızda duran əsas çağırış bundan ibarətdir, biz seçim etməkdə də sənətkar olmalıyıq. 

İ.Ə.: Sonda ənənəvi sual: ən çox sevdiyin beş Azərbaycan nasiri kimlərdir?

C.R.: Bu suala cavab vermək çətindir, kimisə unuda, kiməsə qədərindən artıq qiymətləndirə bilərəm. Sabir Əhmədli, Maqsud İbrahimbəyov, İsi Məlikzadə, Saday Budaqlı, Nərmin Kamal, Əli Novruzov bəyəndiyim qələm adamlarıdır, amma dövrlərinə iz qoya bilməyiblər (sonuncu ikisi hələ ki). Seymur Baycanla Şərif Ağayarın yaxşı və pis mətnləri var, məhsuldardırlar... Öz dövrünə iz qoyan yazıçıları qeyd edim ən yaxşısı, amma onlar “ən sevdiyim yazıçılar” mənasına gəlmir: Cəlil Məmmədquluzadə, İsmayıl Şıxlı, Əkrəm Əylisli, Həmid Herisçi, Seymur Baycan.