THE BAKU REVIEW

“Bakıda Sənət” layihəsində yazıçı İlham Əziz və şair-esseist Qismət Rüstəmovun bəstəkar-kulturoloq Elmir Mirzəyevlə söhbəti.

İlham Əziz (İ.Ə.): Elmir bəy, xoş gördük. Gəlin qısa tanışlıqla, söhbətimizə başlayaq. Hazırda harada yaşayırsınız və fəaliyyətiniz nədən ibarətdir? 

Elmir Mirzəyev (E.M.): Xoş gördük. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının Bəstəkarlıq fakültəsini bitirmişəm, aspiranturanı da orada Fərəc Qarayevin sinfində oxumuşam. İlk öncə Bakı Musiqi Akademiyasında 1998-2002-ci illərdə, sonra 2007-2008-ci illərdə Köln Konservatoriyasında bəstəkarlıq kafedrasında prof. Y.Höller’in assistenti kimi çalışmışam, sonra 2019-2022-ci illərdə Berlində Humboldt Universitetində Slavistika Universitetində işləmişəm. Bu dövr ərzində “Müasirlik və Arxaika: XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyəti üç (keçmiş) imperiya kontekstində” adlı monoqrafiyanı bitirdim, ümid edirəm yaxın zamanda nəşr edilər. 

Qısaca deyim ki, monoqrafiya kültür tariximizin son 150 illik dö̈vrünə yalnız sırf incəsənət və mədəniyyət kontektstində olmayıb, eyni zamanda regionda baş verən coğrafi-siyasi və tarixi-sosial proseslər prizmasından baxışdır. Burada XIX-XX əsrlərdə üç böyük geosiyasi varlıq – İran, Rusiya və Osmanlı imperiyası arasında yaranan unikal Azərbaycan mədəniyyətinin qaynaqlarından bəhs edir.

Bu üç geosiyasi vektor müasir Azərbaycan musiqisinin yaranışında hansı rol oynayıb? Osmanlı ilə dil, İranla ənənə və eyni zamanda dini baxımdan yaxınlığımız, Rusiya ilə isə son 200 ildə (modern) mədəniyyət üzərindən bağlılığımız bizə necə təsir edib? Əsərdə üç dövrdən danışılır: XIX əsrin 2-ci yarısı və Cümhuriyyət əhatə edilir, sonra “2-ci respublika” adlandıra biləcəyimiz ASSR zamanı və nəhayət, 1991-ci ildən sonra müstəqil dövlət kimi ölkədəki incəsənət, kültür problemləri araşdırılır. 

Qismət Rüstəmov (Q.R.): Bu bölgünün özü maraqlı bölgüdür. Elə isə gəlin burdan davam edək. İstəyirəm ki, Üzeyir bəydən danışaq. Üzeyir bəyin əsas rolu nədən ibarət idi? 

E.M.: Üzeyir bəy XX əsrin əvvəllərində başa düşmüşdü ki, musiqidə böyük böhran yaşayırıq, bizim ənənəvi musiqimiz krizis keçirir. Çox sonralar, 1945-ci ildə yazdığı “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” adlı traktatının girişində bu problemə bir eyham vurur ki, 14-cü əsrə kimi Əndəlüsdən Çinə qədər olan nəhəng bir müsəlman coğrafiyasında böyük sütunlar üzərində qurulmuş muğam vardı. Amma o zamandan həmin sütunlar eroziyaya uğramağa başlayıb. Həqiqətən də təxmini 17-ci əsrin ortalarından bütün müsəlman coğrafiyasında sonradan, XX əsrdə böyük faciələrə gətirəcək böyük tənəzzül başlanmışdı. 

XX əsrin əvvəllərində isə artıq yeni dövr gəlir, həyatın tempi də dəyişir. Bakı Rusiyanın industrial paytaxtıdır, əlahiddə imperiya şəhəridir, dünya neftinin doxsan faizi Bakıdan çıxır və biz orada milli azlığa çevrilmişik. Qəflətən nəhəng sənaye şəhərinə çevrilən Bakı, sənayesi, yırtıcı kapitalizmi ilə Azərbaycanı əzməyə başlayır. Bu yeni məkanda kültürümüz də, musiqimiz də “milli azlığa” çevrilir, muğam da əvvəlki cəlbediciliyini itirir. 

Üzeyir bəy bu krizisi duyub yeni formalar axtarışına başlayır, muğam operaları yaratmağa başlayır ki, musiqimiz yeni dövrün ahənginə uyğun yeni bir formada olsun, yeni həyat alsın və buna nail olur. 

Mən uzun illər düşünəndən sonra bu qənaətə gəldim ki, Üzeyir bəyin yaradıcılığında ən vacib məsələ budur. 

Q.R.: Bu yerdə ədəbiyyata da keçid edə bilərik. Necə ki Mirzə Fətəli Axundov 500 il boyunca qəzəlin sultanı olan Füzuli ilə polemikaya girirdi və başa düşürdü ki, yeni dövrdə bizə başqa şeylər lazımdır. Yəni dramaturgiya, prozaik düşüncə və sair. Ordan bir yenilik başlayır. Lakin bu yenilənməni, bəzən bir-birini silib atmaq kimi başa düşürlər. Amma burda kiçik bir redaktə lazımdır. Məncə, qəzəl dövriyyəsindən çıxan Füzulini akademik musiqidə Leyli və Məcnunla yenidən mədəniyyət dövriyyəsinə Üzeyir bəy buraxır. 

E.M.: Tam razıyam. Bu mövzuda mən də bir əlavə edim. Keçən yay bizim görkəmli etno-musiqişünasımız Kamilə xanım Dadaşzadənin gözəl bir dissertasiya müdafiəsi oldu. Bu əsər həm musiqişünaslıq, həm də filologiya cəhətdən çox maraqlı idi. Əsərdə Kamilə xanım Koroğlu dastanına bir neçə fokusdan baxır. Müdafiə zamanı suallardan biri bu oldu ki, “necə düşünürsüz, Koroğlu eposu dastan kimi əbədiyyətə qovuşmurmu?”, Kamilə xanım cavab verdi ki, “xeyr, çünki Üzeyir bəy dastanı 1937-ci ildə gətirib operaya çevirdi və dastanı yeni bir formada yaşatdı”. 

İ.Ə.: Azərbaycan mədəniyyəti hal-hazırda Avropanın akademik pəncərəsindən necə görünür? Bu dəqiqə bizim mədəniyyətin dünyadakı yeri haradadır?

E.M.: Bir neçə doktor işi yazmaq olar bu mövzuda. Romantizmdən başlayaq, çünki məhz romantizm dövrü XIX əsrdə akademik incəsənətə yeni milli məktəblər qatdı. 

Klassik akademik incəsənət dedikdə biz yalnız sırf qərbi Avropanı, yəni yunan-roma mədəni irsindən gələn İtaliyanı, tutalım Venesiyanın rəngkarlığını, polifonik musiqisini və s., onunla yanaşı Fransa və Almaniyanı nəzərdə tuturuq. Məhz bunlar klassik incəsənətin özül ölkələri, yaradıcılarıdır. Şərqi Avropa və Rusiyada isə istər ədəbiyyatda, istərsə də incəsənətdə milli məktəblərin yaranmasına yalnız XIX əsrdə yaranmış romantizm dövründə təkan verildi. Bu proses necə alındı?

XVIII əsrin sonunda, Fransız burjua inqilabı millətləşmə prosesinə impuls verdi. Ona qədər insanlar əsasən iki faktora görə böyük qruplara bölünürdülər: dini və sosial. Tutaq ki, katolik, yaxud ortodoks, yəhudi, yaxud müsəlman və daha kiçik qruplar. Böyük insan qrupları belə bölünürdü, identifikasiya da sırf dini olurdu. 

Sosial faktora görə isə belə idi - o kraldır, yaxud sultandır, bu knyazdır, o xandır, bu bəydir, bu sənətkardır, o isə rəiyyətdir.

Fransız burjua inqilabı, hansı ki, əsası utopistlər və ensiklopedistlərdən gəlirdi, belə bir anlayış gətirdi ki, biz hamımız bərabərik. “Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq” şüarı yadınızdamı? Demək ki, bərabərik, sən kəndlisən, mən mülkədaram, filankəs hərbçidir, bu biri isə burjuadır, amma ki, biz bərabərik. Onda bizim yek adımız nə olsun? Fransız. Çünki biz oluruq vətəndaş və eyni dildə danışırıq. 

“Biz bu dildə danışırıq, bir millət oluruq, ona görə bərabərik” ideyası artıq romantizmin ideyasıdır, dindən imtina ilə insanı dünyanın mərkəzinə gətirir, teosentrizmdən antroposentrizmə, yəni allahmərkəzçilikdən insanmərkəzçiliyə keçiddir. Qısası, bizim aramızda sinfi fərq yoxdur, din də artıq kənara qoyulub. Birləşdirici ideya din deyilsə, bəs nədir? Təbii ki, milliyyət və dil.  

Miliyyət ideyası öz növbəsində milli incəsənətin yaranmasına böyük təkan verdi, Şərqi Avropada milli dillərdə epik mövzulu romanlar, operalar yazılmağa başladı. Tutalım, buna qədər çox da əhəmiyyət kəsb etməyən çex, norveç, macar, yaxud elə rus dilində. Hazırda dünyada vokalçılar italyan, alman və fransız dillərindən başqa hökmən rus və ya çex dilinin də tələffüzünü bilməlidir, çünki əks təqdirdə daimi repertuarda mövcud olan Çaykovskinin və Dvorjakın operalarını oxuya bilməyəcəklər. 

Berlində bir çex dostumuz var, yazıçıdır, görüşlərin birində ona dedim ki, çex dili cəmi bir operanın, Dvorjakın “Su pərisi” operasının səbəbindən dünya opera teatrlarında səslənir. Eləcə də rus operaları, əsasən Çaykovskinin “Yevgeni Onegin” və “Qaratoxmaq qadın”, qismən daha az miqdarda Musorqski və Borodinin operaları daimi repertuardadır, o səbəbdən vokalçılar kirillik əlifbanı da öyrənməli olur bunları oxuya bilmək üçün. 

Biz isə bu “romantizm qatarına” vaxtında minə bilmədik. Sonuncusu I Dünya Müharibəsindən əvvəl, 1913-cü ildə getdi. 1918-də isə artıq tamam başqa bir dünyadaydıq. Məhz o zaman Şərqi Avropa və Yaxın Şərqdə müharibənin nəticəsində bir çox yeni dövlətlər yarandı ki, bizim ADR də onların sırasına daxildir.  

Bizdə romantizm başlayır keçən əsrin 20-30-cu illərində. Bu da romantizm üçün çox gec bir zamandır artıq. Hazırda nəyə görə Avropada Koroğlu operası ifa olunmur, klassikaya çevrilməyib? Ona görə yox ki, zəifdir, yox. Ona görə ki, artıq həmin period keçib, qatara zamanında minə bilmədik.  

Q.R.: Burda bir şeyi sizin yadınıza salmaq istəyirəm, Elmir bəy. Qara Qarayevin İqor Stravinski ilə impressionizm haqqında söhbəti. Bu çox maraqlı söhbətdir, belə deyək də, bir az həmişə arxadan gəlmək. İstərdim, bu söhbəti danışasız. 

E.M.: 1961-ci ildə olub bu əhvalat. SSRİ də Xruşşovun dövrü idi. Bu dövrə “açılım, mülayimləşmə” dövrü də deyirlər. Həmin vaxtlarla qədər Stravinski Sovet ittifaqında “burjua” bəstəkarı kimi qadağan olunmuşdu. Amma Rusiyada 50 il olmamış Stravinski dünya musiqisində çox nəhəng yer tuturdu, bunu nəzərə almamaq mümkün deyildi. 

Belə qərar verilir ki, onu SSRİ-ə gətirmək lazımdır. Bu missiya ilə SSRİ-dən üç nəfər musiqi xadimi gedir Amerikaya. SSRİ Bəstəkarlar ittifaqının sədri Tixon Xrennikov, Qara Qarayev və bir də violin ifaçısı İqor Bezrodnı. Bunlar gedir Los-Ancelesə musiqi festivalına, orda Qarayevin “İldırımlı yollarla” baletindən çox məşhur olan Birinci Süita ifa olunur. Nümayəndə heyəti Stravinski ilə tanış olur, tanışlığın məqsədi də onu SSRİ-ə dəvət etmək idi. Stravinski onları öz evinə aparır, söhbətləri olur və Qarayev ondan “İldırmlı yollarla” əsəri haqqında fikrini soruşur. Stravinski də deyir ki, “Bu çox gözəl əsərdir, çox möhtəşəm işlənib. Amma impressionizmdir”. Yəni qırx il əvvəl bu estetikada əsərlər artıq yazılıb. Bu cavab Qarayevə çox ağır təsir edir. Bakıya qayıdan kimi öz hücrəsinə çəkilir və dodekafon (12 tonluq) texnikanı öyrənməyə başlayır. Məhz bu texnikada işlənmiş 3 saylı simfoniya (1964) və bir qədər sonra Violin konsertini (1967) yaradır. Bu da bizim musiqidə yeni mərhələnin başlanğıcı olur. 

İ.Ə.: Mədəniyyət baxımından Qafqaz platforması deyilən bir anlayış formalaşıbmı? Qafqazın özünün spesifik bir mədəniyyəti varmı?

E.M.: Mənə elə gəlir ki, “Zaqafqaziya”, hətta Qafqaz özü belə kolonial termindir. Zaqafqaziyanı, ümumiyyətlə, istifadə etmək yanlışdır. Zaqafqaziya nə deməkdir? Qafqazın ardı. Bizim üçün də Qafqazın ardı Rusiyadır. Onda belə çıxır ki, biz onlara Zaqafqaziya deməliyik. 

Azərbaycan mənbələrində Qafqaz anlayışı XIX əsrə qədər olmayıb, hər halda mən rastlaşmamışam. Bizim əlyazmalarda Azərbaycan vilayəti var, Xorasan, Kerman, yaxud Fars, amma Qafqaz yoxdur. Rusiya bizim əraziləri ələ keçirdikdən sonra buranı Qafqaz adlandırıb. Qafqaz qədim yunan mifində Promoteyin zəncirlədiyi yerdir, terminin kökü oradan gəlir.  

Mən bu sözü kolonial termin hesab edirəm. Necə ki, Türküstana Orta Asiya dedilər, bizə də Qafqaz. Beləcə biz xalqımızın böyük bir hissəsindən kəsildik və kiçik əraziyə təhkim olunduq, çevrildik milli azlığa. 

Əslində tarixi-kültür Azərbaycan anlayışı təxmini Aralıq dənizinin sahillərindən başlayıb Hindistana qədər uzanan bir qovşaqdır. Əfqanıstanda dilimizdə danışan Şahsevənlər var, İraqda, Suriyada xalqımızın bir hissəsi olan Türkmanlar var, yəni biz həmişə Yaxın Şərqin təbii bir hissəsi olmuşuq.   

İ.Ə.: Bəs kolonializmin qazancları oldumu? Biz indiki mədəniyyətimizə görə Rusiyaya borcluyuqmu? 

E.M.: Biz heç kimə borclu deyilik. Dünyanın qanunları belə işləyir, nəsə baş verirsə, ya zəlzələdən olur, ya da vəlvələdən. Hər müsbətin bir mənfisi, hər mənfinin bir müsbəti var. Bu məsələdə bizim həm bəxtimiz gətirdi, həm də bəlaya düşdük. Bəlaya ona görə düşdük ki, başımıza fəlakətlər gəldi, işğal olunduq, bunun nəyi yaxşıdır? Bəxtimiz ona görə gətirdi ki, çox ağır rəqabətə cəlb edildik və islaha məcbur qaldıq.  

Bir dəfə dostlarla belə bir müzakirə edirdik ki, necə oldu böyük Türküstandan Mirzə Fətəli, Mirzə Cəlil, Üzeyir bəy çıxmadı. Xatırlamıram kim dedi, amma cavab belə oldu ki, çünki orda Tiflis, yəni rəqabət yox idi. 

İ.Ə.: Elmir bəy, 1937-ci il musiqiyə necə təsir edib? Totalitarizm ədəbiyyat qədər musiqiyə ziyan vurdumu? 

Q.R.: Obrazlı desək, musiqidə Müşfiqlər varmı? 

E. M.: Çətin sualdır, çünki uzun söhbət tələb edir. 

Sovet tarixi yek deyil, fikrimcə dörd əsas mərhələdən ibarətdir. Birincisi yarandığı 1922-ci ildən təxmini 1934-ə qədər davam edib, buna sovetin avanqard dövrü demək olar. Bu dövrdə Trotskinin gətirdiyi marksizmin ənənəvi doqmaları vardı: dövlət dağıdılmalı, sərhədlər pozulmalıdır, millətlər və ənənə də məhv edilməli, yox edilməlidir. 

Q.R.: Yəni permanent inqilab. 

E.M.: Bəli, permanent inqilab. Bu inqilab üçün də mədəni nəzəriyyə romantizmin gətirdiyi millətləşmə məsələsini pozmalı idi. Bunu da yalnız avanqard edə bilərdi. Avanqard heç bir romantik prinsip tanımır, özündən əvvəlki bütün mədəniyyətin məhvi üzərində qurulub. 

Bunu yaxşı anlayan Trotski inqilabın lap əvvəlində bütün avanqardistləri (futurisləri və s.) yığır ətrafına və deyir ki, biz sosial həyatda inqilab elədik və qalib gəldik, siz də mədəni inqilabda qalibsiniz. Belə isə keçin bizim sıralara, inqilabı da bir yerdə davam etdirək. Onlar da razılaşdılar, Mayakovski, Maleviç və digər sənət adamları keçir həvəslə bolşevizmə xidmət etməyə. 

Bu vəziyyət 1920-ci illərin lap sonuna kimi davam etdi, sonra isə sovet siyasətindəki kəskin dəyişikliklər, yəni Trotski xəttinin məğlubiyyəti və ölkədən faktiki qovulması, onun tərəfdarı olduğu kanonik marksizmin həmin o “permanent inqilab” nəzəriyyəsinin “sosializmin bir ölkə daxilində qurulması” tezisi ilə əvəzi bu sahəyə də toxundu, nəticədə hətta Meyerhold, Mandelştam, yaxud bizim Abbas Mirzə Şərifzadə, Hüseyn Cavid kimi bir çox görkəmli fiqurlar belə repressiyadan yan keçə bilmədi, Mayakovski də intihar etdi. Ədəbiyyat və incəsənətdə bu hekayənin sonu Maksim Qorkinin “sosialist realizmini” sovetdə yeganə bədii üslub elan etməsi ilə bitdi.   

Bu dövrlər bizim musiqidə vəziyyət ağır idi. Bu faktı çox azam adam bilir. 1920-ci ildə aprel işğalından sonra Üzeyir bəyi Nargin adasına güllələnməyə göndərmişdilər. Onu tam təsadüf nəticəsində Nərimanov xilas edə bilmişdi. Fikir versəniz 1937-ci ilə qədər Üzeyir bəyin elə də ciddi bir fəaliyyəti yoxdur. Onun üçün həqiqətən çox çətin idi. Qardaşı Ceyhun Hacıbəyli ADR tərəfindən göndərildiyi Versal Sülh Konfransından geri dönmədi, qalmışdı Parisdə və təbii ki, bolşeviklərin əleyhinə idi. Belə vəziyyətdə Üzeyir bəy burada necə bir təyziq altında idi, onu təsəvvür etmək belə çətindir. 

1937-ci ildə isə çox faciələr baş verdi, o cümlədən musiqimizdə. Azərbaycanın ilk pianoçu xanımlarından olan Xədicə xanım Qayıbova güllələndi, ondan başqa krım tatar əsilli bəstəkar Asan Refatov vardı, uzun müddət Bakıda çalışmışdı, hətta bizim Bəstəkarlar İttifaqına bir müddət rəhbərlik də etmişdi, o da repressiyaya uğradı. Üzeyir bəyisə “Koroğlu”operası qurtardı, yoxsa o da hökmən gedəcəkdi, bəlkə də dünya tarixində yeganə nümunədir ki, bəstəkarı öz opusu ölümdən qurtarıb. 

İ.Ə.: İkinci Qarabağ müharibəsinin bizim mədəniyyətimizə hansı mənfi və müsbət təsirləri olacaq?

E.M.: Bunu indi demək bir az çətin məsələdir. Yada salın, Sovet İttifaqındakı müharibə filmləri neçə il sonra yarandı? Müharibə zamanı və ondan dərhal sonra çəkilən filmlər plakat tipində idi, sırf qəhrəmanlıq pafosu, almanlar da yalnız karikatur planda göstərilir və sair. Amma altmışıncı illərdən ciddi filmlər çəkilməyə başlandı. Deməli, həqiqi sənətin yaranması üçün on beş-iyirmi ilə yaxın müddət lazım oldu.

Bizdə də hələlik müharibədən bəhs edən əsərlər şüar-plakat səviyyəsindədir. Ədəbiyyatda da, simfonik musiqidə də. Bu da təbiidir. Zaman lazımdır.

İ.Ə.: Hazırda Azərbaycan akademik musiqisində bir krizis varmı? 

E.M.: Nəinki bizdə, dünya akademik musiqisində dərin bir krizis var. Bunu ümumilikdə mən “Avropanın qürubu” tezisi ilə bağlayıram. Spengler bunu hələ yüz il əvvəl yazmışdı, xatırlayırsınızsa. 

Musiqidə isə texnika incəldikcə, estetik plan mürəkkəbləşdikcə musiqi gettoya, dalana dirənir, dinləyici azalmağa başlayır. Çünki bu dinləyicidən çox şey tələb olunur. Bu adam o qədər intellektual olmalıdır ki, akademik musiqidən zövq almaq üçün əvvəlcə bütün cərəyanları bilməli, renessan, klassisizm, romantizmi, Wagner, Stravinski və s., dinləməli və başa düşməlidir. Ondan sonra son mərhələyə çatmalıdır, bu mərhələdə də abstrakt səslənmələri duymalı və nəhayət zövq almalıdır. 

Halbuki çox yaxında əlçatan pop-musiqi var və orda primitiv melodiya, ibtidai ritmlər var. Hamı da ora gedir.

Bizim musiqidə isə çox güclü bir yeni nəsil var, gənc bəstəkarlar yetişib. Ötən bahar “II Bakı Müasir Musiqi Günləri” festivalına gəlmişdim. Festivalın bədii rəhbəri Türkər Qasımzadə, təşkilatçıları da Ayaz Qəmbərli, Səid Qəni, Tahir İbişovdur. Bunlar çox yüksək səviyyəli yeni nəsil bəstəkarımızdır.  

Q.R.: Məşhur ədəbiyyatçı, Frankfurt məktəbinin nümayəndəsi Teodor Adornonun belə bir essesi var. O deyir, “mən pop musiqinin ona görə əleyhinəyəm ki, o, çox vaxt faciəni legitimləşdirir, adiləşdirir, əlçatan edir”. Yəni Vyetnam müharibəsi haqqında pop mahnı bəstələmək onun ciddiyətini azaldıb, onu həzm olunan istehlak əmtəəsinə çevirir.

E.M.: Ciddi bir əsərin yaranması üçün qərinələr keçməlidir. Tarixi hadisələrin incəsənətdə refleksiyası müşkül məsələdir, çünki bu hadisələr incəsənətin özünün forma və məğzini dəyişir. Adorno “Philosophie der neuen Musik“ (Yeni musiqinin fəlsəfəsi) kitabında deyir ki, Auşvitsdən, yəni ölüm düşərgələrindən sonra biz romantik, xoşagələn musiqi yaza bilmərik. Çox zaman həmin travmanı almış nəsil, o refleksiyanı yarada bilmir.

Q.R.: Burda identiklik məsələsinə gəlirik. II Dünya Müharibəsindən sonra yəhudi əsilli Amerika yazıçılarını yaradıcılığında belə bir şey var: faciəni birbaşa yaşamış birinci nəsil üçün ya sükut əraziləri, ya da ancaq xatirə mövcuddur. İkinci nəsil üçün dokumental xarakterli nələrsə var. Ciddi sənəti isə yalnız üçüncü nəsil yarada bilir. 

İ.Ə.: Elmir bəy, musiqidə postmodern istiqamətlər hansı formadadır? 

E.M.: Postmodern XX əsrin altmışıncı illərdə başlayır və demək olar ki, indiki dövrə qədər davam eləmişdi. Amma artıq metamodern başlayıb. Postmodernsə özünü tükədib, dünyada dekonstruksiya, total kinayə, sarkazm estetikasının vaxtı bitib.

Mənə elə gəlir ki, postmodern Soyuq müharibənin məhsulu idi. Bu dövrün (1946 - 1991) adı Soyuq müharibə olsa da, faktiki dünya tarixində ən stabil dövrdür. 1962-də Kuba  krizisindən sonra aydın oldu ki, nüvə silahını kimsə işlətməyəcək, ona görə Qərbdə əmin oldular ki, böyük müharibə olmayacaq, SSRİ-də də stabillikdir. Bu dövrdə fövqəldövlətlər birbaşa müharibəni atıb artıq proksi məkanlara, yəni Koreya, Vyetnama, Afrikaya, Əfqanıstana və digər yerlərə, sənət adamları da başlayır hər şeyə kinayə ilə yanaşmağa. Çünki romantizm bitib, avanqard bitib, modernizm bitib, yerdə qalıb yalnız hər şeyi dekonstruksiya edib total sarkazma, yəni lağ-lağıya keçmək. 

Postmodern öldürücü ironiya idi, sürrealizmdən də elementlər götürmüşdü. İndi isə dünya sanki yenidən “XIX əsrə” qayıdıb - əlbəttə tarixi silsilənin yeni halqasında. Balansı saxlayan iki fövqəldövlət qütbü zamanı da bitib, artıq yenidən çoxqütblü dünyada yaşayırıq, soyuq müharibənin məhsulu olan “Birləşmiş Qərb” də mövcud deyil.  

Postmodernizm meqa narrativləri ləğv etmişdi. Deyilirdi ki, nə din, nə də ideologiya yoxdur, tarixin də sonu gəlib. Allah ölüb, bunu hələ 19-cu əsrdə Nietzsche demişdi bunu, Rolland Barthes da ondan yüz il sonra yazmışdı ki, müəllif də ölüb, bu isə o deməkdir ki, insan ölüb. İnsan da ölübsə, daha nə qalır? “Tarixin sonu”, super lağlağı. Belə deyək, heç bir ikona (yəni nə allah, nə insan) olmayan yerdə yalnız total istehza qalır.  

İndi isə həmin o sarkazm, lağ-lağı artıq mümkün deyil, estetik meyar kimi də əsla çıxış etmir. Çünki “tarixin sonu” və Baudrillard’ın yazdığı simulace (orijinalı olmayan surət) nəzəriyyəsi məsələsi özü bitib, faktiki dünya müharibəsi gedir, insan qanı da gözümüzün qabağında tökülür. Dünyada yeni dekolonizasiya prosesləri başlayıb, tarix Fukuyamanın 1992-də elanını verdiyi “liberal dalandan” geri dönüb və metamodernlə böyük narrativlər geri qayıtmaqdadır. İncəsənət də bütünlükdə restart dövrünə qədəm qoyub, yeni formalar və anlamlar axtarışındadır.