Qızıl məbəd
Son günlərimi “Qızıl Məbəd” günləri adlandırmaq olar. Əvvəla, ondan başlayım ki, bu əsər niyə diqqətimi çəkdi.
İstənilən roman oxunanda şərti olaraq müasir dövrlə əlaqələndirilir, qəhrəmanla oxucu mənəvi, fiziki və ruhi baxımdan üzləşir, öz-özünü mühasibə edir.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yazılan romanlar bu qəbildən bizimçün göydəndüşmədir. Müharibə bitdikdən çox keçməmiş cəmiyyətdə baş verən qeyri-adi meyillər, çalxalanmalar dövrün romanlarında hərtərəfli işlənib.
Mən müharibənin iki üzünü də görmüş, həm ağrı-acısını, həm də sevincini yaşamışam. Müharibə həyatımızın hər tərəfinə öz izini qoyub. Məğlubiyyət vaxtı depressiyanın, qələbə dövründə eyforiyanın nə olduğunu gözəl bilirəm.
“Qızıl Məbəd” romanı 1950-ci illərdə yazılmağa başlanıb, 1956-cı ildə bitib. İkinci Dünya müharibəsində məğlub olan yapon insanının taleyi haqqında və cəmiyyətin paxırlarını açan mükəmməl nəsr nümunəsidir. “Qızıl Məbəd”i Vurğun Həsənli əslindən, yəni yapon dilindən tərcümə edib və kitab “Qanun” nəşriyyatında çapdan çıxıb. Romanın rus dilinə tərcüməsindən fərqli olaraq, azərbaycancasında üslub və cümlə gözəlliklərini hiss etmək olmur, xeyli quru, bədii tərcümədən daha çox elmi-kütləvi tərcüməyə oxşar bir kitab alınıb. İntəhası, bütün bunlar böyük əsərin nurunu azalda bilməyib. Hətta bu cür tərcümədə belə usta yazıçının texnikası, keçidləri, romanın strukturu adamı valeh edir.
“Qızıl Məbəd” fəlsəfi-estetik romandır. Yukio Mişima romanda zen-buddist dünyagörüşünü Dostoyevski-Nitsşe-Kamyu üçbucağında həll etməyə çalışıb.
Qəhrəmanın get-gəlləri də bu səbəbdəndir. O, sadə buddist rahibi olmaqdan çıxıb ekzistensial aləmə yuvarlanır. Ona görə də əsərin yarısına qədər oxucu qəhrəmanla empatiya qurur, onun gedəcəyi yolu bilir, özününküləşdirir. Amma romanın ikinci hissəsində qəhrəmanın fikirləri haçalanır, qütblər yerini dəyişir, ətraf aləmə münasibət amansızlaşır və artıq oxucu onu anlaya bilmir, gedəcəyi yolu, varacağı mətləbi dərk etməkdə çətinlik çəkir, qəhrəmanla yadlaşır, onunla ruhi mübarizəyə girir. Bu mübarizə romanın sonuna kimi davam edir.
Əsərin sonlarında qəhrəman ona yardım kimi verilən pulu xərcləmək, bununla da bütün əxlaqi meyarlara meydan oxumaq üçün “Şəlalə” deyilən, yüngül həyat keçirən qadınların evinə gedir. Həmin evdə geyşa ilə mübhəm görüş zamanı bir kitaba rast gəlir. Kitabın adı da “Cinayətlər və cəzalar”dır. Kitab haqqında qısa məlumat da verir:
“Bu əsəri on səkkizinci əsrin italyan kriminalisti Bekkariya yazıb. Mən bir neçə səhifə oxuyub kənara tulladım. On səkkizinci əsr üçün adi maarifçilik ideyalarının və rasionalizmin qarışığı. Amma intriqalı başlıq fahişəyə müəyyən təəssürat bağışlaya bilərdi”.
Hesab edirəm, Mişima Bekkariya vasitəsilə həm də Dostoyevskinin məşhur əsərinə göndərmə edir. Axı Dostoyevskinin məlum əsərini həm də detektiv janrda yazılan roman sayırdılar.
Bütün yapon yazıçılar kimi Mişima da təbiətə ciddi nəzər salır. Romandan təbiət təsvirlərini çıxsaq mətnin üçdən biri əldən gedər. Ancaq bu təsvirlər qəhrəmanın hərəkəti zamanı mükəmməl fon yaradır, rahatlıq gətirir.
Bu təsvirlərdə Yapon hokkularının nəsrə adaptasiyası açıq-aşkar sezilir.
Stendalın işarə etdiyi “güzgü”nü Mişima ustalıqla gəzdirir, onun aynasından heç nə kənarda qalmır. Dünyanın ən mühafizəkar cəmiyyətinin, ənənəyə sadiq, dini inancın həyatın hər sahəsində hakim olan millətin elə yaralarına barmaq basır ki, onu ancaq böyük yazıçının aynasında aydın görmək olar.
Özü də bu yaraları didaktik üsulla yox, sırf işarələr, eyhamlarla şüur altına yeridir.
Roman başdan sona sadə, hamımızın gündəlik həyatda rastlaşdığı hadisə və əhvalatlarla bəzənib. Ayrı-ayrılıqda bu hadisə və əhvalatlar ciddi ədəbi-bədii faktlar deyil. Ancaq usta yazıçı onları elə bir fəlsəfi konsepsiya ipində düzüb ki, bir yerdə bəşəri nəsr muncuğu əmələ gəlib.
Yazıçı texnikası, ustalıq öz yerində, amma Mişima mahiyyət yazıçısıdır.
Roman boyu qəhrəman “gözəllik” arxasınca qaçır, tövşüyür, heç vəchlə ona çata bilmir. O, “gözəllik”lə şüurun münasibətini analiz edir. Gah “gözəl”liyə müstəsna heyranlıq duyur, gah da ona düşmən kəsilir. Gözəlliyin insanı kölə etməyindən haray çəkir.
Baş qəhrəmanımız Mizoquçi pəltəkdir. Özünü digər adamlardan fərqli və çirkin sayır. Gözəlliklə ilk tanışlığı bir qəsəbədə yaşadığı Uiko adlı qıza vurulması ilə başlanır. Uiko ilə birinci toqquşmada məğlub olur, qız tərəfindən alçaldılır. Romanda kişi-qadın sevgisi elə əsərin əvvəllərində olan bu macəradır. Əsərdə qadınlar mənfi obrazlara bürünüb. İlahi mətnlərdə olduğu kimi kişi-qadın sevgisi gözardı edilir. Düzdür, Mizoquçi əsərin sonlarında Uikonu yada salır, hətta onu “Şəlalə”də görmək arzusunda olur. Amma onu da bilir ki, Uiko çoxdan ölüb. Bunu daxili fırtınalar yaşayan adamın maddi və mənəvi aləmləri qarışdırması da hesab etmək olar.
Romanda ikinci xarakter, onun anasıdır. Ana və övlad arasında olan münasibətin əsasını uşaq vaxtı gördüyü mənzərə təşkil edir.
“... Kurai də bizimlə gecələməyə başladı. Yadımdadır, o gecə həyətdə cırcıramalar bərkdən cırıldayırdılar. Yəqin ki, onlar məni yuxudan oyatmışdılar. Ləpədöyən gurultuyla səs salırdı. Açıq yaşıl mığmığa torunun örtüyü küləkdən yüngülcə tərpənirdi. Ancaq bu tərpənişdə nəsə qeyri-adilik var idi.
... Sakit xışıltı eşidilirdi. Kobud parça əsəbi halda dartılırdı”.
Bu hissəni oxuyanda xəyanətin dünya nəsrində ən estetik bədii həllini görürük. Əlbəttə ki, bu Yapon modernizminin atalarından sayılan Mişimaya yaraşan, vulqarlıqdan uzaq, münasibətdir. Əsər öz dövründə və keçmişdə yazılmış bütün ciddi nəsr nümunələri ilə dialoqdadır.
Romanda belə bir hissə var: Məbəddə yaşadığı ilk günlərdə Mizoquçi onu sarsıdan ayinə şahid olur.
Zabit ərini müharibəyə göndərən gənc qadın, onun çayına öz südündən damızdırır. Bunu görən Muzoquçi qadının gözəlliyinə valeh olur, onun yaddaşında bu hadisə yer edir, yaşayır. Zabit müharibədə həlak olandan sonra qadınla rastlaşır, qadın onu evinə dəvət edir və soyunur. Qəhrəmanımız qadını bu dəfə çılpaq görəndə ona olan bütün gözəl hisslərini itirir. Bu o deməkdir ki, müəllif bizə hadisə və şeylərə maddi yox, mənəvi gözlə baxmağı tövsiyə edir.
Əminəm ki, roman dövrümüzdə yazılsaydı, ona seksist damğası vurulardı.
Dənizin, səslərin, gecənin və ata nəfəsinin fonunda baş verən xəyanət əsərdə mühüm cığır açır. Qalan bütün məsələlərə təsirsiz ötüşmür.
Əsərin iki növbəti obrazı Mizoquçinin tələbə yoldaşları Çurukova və Kaşivaqidir. Bu iki tələbə xeyir və şərin mətndəki məqamlarıdır. Çurukova Mizoquçinin pəltəkliyini üzə vurmur, onunla səmimi dostluq edir, həyatının dərinliklərinə toxunmadan onunla birgə addımlayır. Kaşivaqi isə əksinə, ilk görüşdən Mizoquçinin dostluq təklifini şikəstlər qrupu yaratmaq şübhəsi ilə günahlandırır. Onun bətnindəki amansızlığın üzə çıxmasına rəvac verir. Yazıçı elə təhkiyə növü seçir ki, biz qəhrəmanı İblis və Allahla eyni məsafədə görürük. Nə Allaha, nə də İblisə canıyananlıq edir.
Azadlıq duyğusu, onu anlamaq, dərk etmək üçün Mizoquçinin bir yolu var: gözəlliyi məhv etmək, “Qızıl Məbədi” yandırmaq. Bu fikrə sadə yolla gəlməyib. Qısa həyatında gördüyü və ən əsası da duyduğu həqiqətlər onu bu dözülməz istəyə ürcah edib.
Romanın təhkiyəsi sanki Allaha aiddir, qəhrəman və məbəd buddalardır. Əsər boyu Allah öz məqamını onlarla izah edir.
Atasının dostu olan, Mizoquçini himayəyə götürən baş rahib əsərdə parlaq obrazlardandır. Onun baş rahib kimi üzdə zen-buddist, məbəddən kənarda isə tamamilə iblisin köləsi olduğu Mizoquçiyə gün kimi aydın olur. O gün ki baş rahib məbəddən kənarda etdiyi əməlləri ört basdır etməkdən ötrü məbədin içində riyakarlıq edir, həmin gündən də Mizoquçi ondan əlini üzür, geri dönüşü olmayan yola girir. Artıq bu yoldan onu heç kim döndərə bilməz. Anasına və baş rahibə olan iyrənc münasibəti, gözəlliyin məhv edilməsiylə dünyanın xilası fikrini onda bərqərar edir. Romanın verdiyi suallar bu gün də mahiyyəti üzrə aktualdır. Modernizmin bu tərəfi mətni bəşəri və ölməz edir.
Ən əsası da yazıçı qənaətləri roman boyu hər fəsilə səpələnib.
“Gələcək haqqında düşünmək iyrəncdir”. Belə qənaətlər öz-özünə yaranmır, nəsrin keçdiyi uzun yolun, yazıçının yetişməsinin və əminliyinin nəticəsidir.
Məbədə od, əslində, yazıçının daxili aləmində çoxdan alovlanan duyğulardan düşür.
Əsər intihar havasında yazılıb, oxucudan möhkəm iradə və səbat tələb edir.
Yukio Mişimanın öz taleyi də bu əsərin taleyi kimidir, o da “Qızıl Məbəd” kimi bir anda alışır və maddi aləmlə vidalaşır.
“Qızıl Məbəd” romanı dünya nəsr inciləri sırasında həmişə yaşayacaq!
Böyük yazıçıya ehtiramla!
