THE BAKU REVIEW

Bakı insan olsaydı, onun davranışlarını kənardan müşahidə etdiyimdə düşünərdim ki, durmadan çox qorxduğu birindən qaçır, yoxsa onun sonsuz dəyişmələrinə, bir-birindən daha sərt, daha soyuq, daha uzaq, əvvəlki halı ilə indisi arasındakı bütün oxşarlıqları silməyə hesablanmış görkəminə başqa izah tapa bilməzdim. Bir az düşündükdə əvvəl görmədiyim qorxulu və kədərli dərin həqiqət mənə aydın olur və narahat etməyə başlayır: bu ümidsizliklə heç kimdən yox, ancaq özündən qaçmağa cəhd edərlər, zira başqalarından qaçarkən keçmişinə, şəxsi tarixinə qarşı bu qədər amansız olmağa ehtiyac yoxdur.

Bu fikrin yaddaşımın uzaqlarından özü ilə gətirdiyi görüntüdə mən iyirmi yaşlarımın əvvəlində Turist/Qarabağ mehmanxanasının söküntüləri arasında gəzərkən onun gözəlliyindən və əzəmətindən bizə qalmış dağıntılara boylanıb kədərlənirəm. Sovet modern memarlığının incilərindən Turist mehmanxanasının əvvəl adını dəyişib Qarabağ etdilər, sonra birdəfəlik sökdülər. Əlbəttə, Bakının tarixi üçün bu söküntü daha kədərli idi, amma Azərbaycan üçün qorxulu olan yetmişillik beynəlmiləl düşüncədən, onun bu qədər neytral çalarlı təzahüründən belə bir anda imtina edib dövrün ruhuna uyğun millətçiliyə addım atmaq idi. O zaman hələ bilmirdim ağlını və reallığını zamanın ruhuna icarəyə vermək nə qədər qorxuludur. Öz tarixinlə ağrılı münasibət, xəyalındakıyla üst-üstə düşməyən keçmişlə heç cür barışa bilməmək, sonsuz əzəmət axtarışı müasirlik qarşısında kapitulyasiya ilə birləşəndə qorxulu mənzərələr yaradır.

Müasir Bakının mərkəzində addımlayarkən – hətta həfif yadsansa burada və ya diqqətli deyilsənsə, onun müasir layihəli, şüşə fasadlı, parlaq yeni tikililəri arasında unuda bilərsən ki, bu şəhər yetmiş il Sovet dövlətinin paytaxtlarından biri olub. 

SSRİ'nin süqutu bütün Azərbaycan kimi Bakıya da sağalmaz zərbələr vurdu. Ölkəyə neft pullarının gəlişinəqədərki təxminən onbeşillik müddət ərzində Bakı ancaq qocaldı, daha doğrusu, köhnəldi. Nə şəhər rəhbərliyi, nə vətəndaşlar bunda kədərli heç nə görmürdü. Şəhər isə solurdu və dayanmadan dağılırdı.

Neft pullarının gəlişindən sonra şəhərin acınacaqlı vəziyyəti də yada düşdü. Nə isə etmək lazım idi və təəssüf ki, verilən qərar tarixi irsi qorumaqdan çox, şəhəri yenidən formalaşdırmaq oldu. Bu qərarla Bakının son yetmiş il ərzində formalaşmış brutal üslubu sürətlə və qarşısıalınmaz şəkildə dəyişdirilməyə başladı. Bu əlbəttə kimlər üçünsə karyera yüksəlişi və böyük gəlir mənbəyi idi, amma şəhər sakinlərinin də çox etiraz etdiyini demək olmaz. Bunun səbəbi isə çox sadədir. Əvvəl Sovet İttifaqının dağılması, sonra Qarabağdakı müharibənin və siyasi qeyri-sabitliyin təsiri ilə Bakı amansız sosial-kulturoloji dəyişiklik yaşamışdı, bir yandan da bütün uğursuzluqların, ən yeni tariximizin kədərli anlarının solğun xatirələri televizordan baxılan Amerika, Avropa, hətta Türkiyə telekanallarındakı rəngli həyatların cazibədarlığı ilə ört-basdır edilməkdə idi.

Fəqət hərdən bu cavabla qane olmaq istəmir, metafizik çətinləşdirmələrə, ya da əksinə, asanlaşdırmalara baş vururam. Bakı, məncə, əziz oxucu, tarixin ən amansız oyununu oynamağa məcbur edilmişdi. Əlinə zərləri verib taleyinin düşən rəqəmlərdən asılı olacağını demişdilər. O da dalbadal ən pis zərləri atmışdı. Bu cavab, etiraf edim ki, qəzəbimi və kədərimi azaldır, yaşadığımız faciəni bizdən asılı olmayan səbəblərə bağlayıb təslim oluram. Gedənlər, gələnlər, siyasi hakimiyyətlər, yoxsulluq, zövqsüzlük – bunların hamısı bəhanədir, içimdəki yalançı səs deyir, biz hansısa kosmik zər oyununda uduzmuşduq. Ona qulaq asıram və etiraf edim ki, bəzən inanmağa da başlayıram, yoxsa bu qədər faciənin üst-üstə düşməsi heç inandırıcı görünmür. Deyəsən, təsəlliyə ehtiyacım var.

* * *

Qarışıq və dərin olmaq Bakının alın yazısıdır, hansı bucaqdan baxdığınızdan asılı olaraq, o, Qərbin və ya Şərqin başladığı, yaxud bitdiyi nöqtədir. Roma qoşunlarının gəlib çıxdığı ən Şərq nöqtə də Qobustanda yerləşir, Bakıdan az aralıda. İosif Brodskinin Romalı dostuma məktub şeiri təxminən həmin zamanlarda yaşamış antik şair Martialis'in adı ilə başlayır. Bu şeirdən iki misra yeniyetməliyimdən mənə olduqca özümə aid gəlib: "İmperiyada doğulmaq nəsib olubsa, ən yaxşısı dəniz sahilində uzaq əyalətdə yaşamaqdır".

Bəs İmperiya dağılırsa, övladları bu dağıntıları altında qalıb məhv olursa, nə etməli? Şair bu haqda təəssüf ki, yazmır. 

Mənim də sevdiyim, uşaqlığımın Bakısının itirilməsinin Sovet İttifaqının süqutu ilə başladığı şübhəsizdir. Bu itkinin kədərini və ötən xoş günlərin xiffətini çəkənlərlə razılaşmayanların hücumu da bu xətdən irəliləyir: "Belə asanlıqla dağılıbsa, deməli bu şəhər mədəniyyətinin heç kökü olmayıb". Romanın süqut etdiyi dünyada bu cür sadəlövh arqumentə qarşı çox şey demək olar, amma heç bir cavab brutal Sovet memarlığı və Rusiya imperiyası zamanında inşa edilmiş əzəmətli və dəbdəbəli tikililərin Qədim Şərq memarlığıyla iç-içə keçdiyi Bakının nə qədər insanın daxili topoqrafiyasıyla səsləşməsini, hətta üst-üstə düşməsini tam göstərə bilməyəcək. Çünki şəhər insanların xatirələridir, hissləridir, yaddaşıdır, onu var edən bu ortaq sevinclər, kədərlər, qələbələr və ağrılardır.

Bu fikirlər yadıma yenə Brodskini, amma bu dəfə tamam başqa misralarını salır. Lirik qəhrəman köhnə sevgilisindən soruşur: "Fotolardan başqa daha harada qırışlarsız, gənc, şən, istehzalı olacaqsan?" Hətta bunda köhnə sevgilisinin bəxtinin gətirdiyini də görür. Məgər bu da doğma şəhəri ancaq yaddaşlarda və köhnə fotolarda qalan bizə, Bakıya aid deyil? 

Düşünürəm ki, söhbət etmək imkanımız olsaydı, çox sevdiyi şəhərini itirmiş iki nəfər kimi Brodski ilə bir-birimizi yaxşı başa düşərdik. Bəlkə hansısa mövzuda mübahisəmiz də düşərdi. Məsələn, hansı daha kədərlidir: sən gedirsən, amma şəhər qalır, yoxsa sən yerindəsən, amma şəhər daha yoxdur?

* * *

Əgər məsələ ancaq estetikada, yaxud nostalgiyada olsaydı -halbuki, bunlar da bir şəhərə aşiq olub onun üzünü, özünü əbədi qorumağa çalışmaq üçün kifayət edir- bəlkə də bu narahatlığımı şəxsi ağrı hesab edərdim, amma Bakının üzü dəyişdikcə, həm də onun tarixiylə bağları qopur, tarixin yaratdığı şəhəri kapitalizmin tələbi növbəti ruhsuz və tarixsiz məkan əvəz edir.

Köhnə Bakı sökülür, çünki yeni Bakı ucaldılmalıdır. Tarixi və torpağı neft və göz yaşıyla yoğrulmuş bu böyük şəhər beləcə yüzminlərlə insan üçün yavaş-yavaş itib yoxa çıxır. Bir zamanlar Bakının yüksəyində – Dağüstü parkda ucalan Sovet rəhbərlərindən Sergey Kirovun heykəli kimi.

Kim mənim atamla bitməyən pilləkənləri dəf edərək yanına çatdığımda özünü çempion hesab edən dörd yaşıma deyə bilər ki, bu anı sevmə, bu anı əbədi yaddaşına həkk etmə, boylandığında heyrət etdiyin şəhər mənzərəsini unut, bu səfəri unut, çünki bir neçə il keçəcək, yeni Azərbaycan dövləti Kirovu əliqanlı bolşevik cəlladı elan edib, heykəlini aşıracaq. Yeni hökümət qərar verib: onun adı da, heykəlinin xatirəsi də şəhərimizdən silinməli, əbədi unudulmalıdır. 

Kirov Azərbaycan üçün işğalçıları, onların özləriylə gətirdikləri sonsuz ağrıları təmsil edirdi, bu tarixin həqiqətidir. Heç bir xalqın işğalçısının ucaltdığı, işğalçısını ucaldan heykəlləri qorumaq öhdəliyi yoxdur, amma bu həqiqətin də yaddaşın sonsuzluğu üzərində hökmü yoxdur. Bəzən düşünürəm ki, bu şəhərdə yaşamaq sonsuz parçalanmalardan ibarətdir.

Beləcə, mən elan edirəm, bütün zərurətlərin, tarixi həqiqətlərin fonunda, nostalgiya hüququnun aliliyini, çünki o nə tarixə, nə onun dəyişən həqiqətlərinə tabe deyil, çünki o dörd yaşlı oğlanın illər sonra xatırlamağa çalışdığı anda bolşevik işğalçısı yox, şəhərin bir parçası var, çünki yaddaş nə tarixin, nə dövlətin, nə ötüb keçən həqiqətlərin boyundurluğunda deyil, onlara tabe deyil. Beləcə, şəxsi yaddaş ilə bizə dərkinin vacibliyi daim təbliğ olunan kollektiv tarixi yaddaş arasında ixtilaf başlayır. Necə tanış, necə əbədi mənzərə.

* * *

Bakının mərkəzində, Kirovun heykəlindən az aralıda yerləşən Yaşıl teatra uşaqlığımdan ancaq bir səfəri dəqiq xatırlayıram. Onun dağıntıları, tərk edilmiş halı isə dəfələrlə sevgililərimlə, dostlarımla görüş yerim olub. Antik xarabaların Bakının bağrındakı bu parodiyası tək mənə yox, xeyli adama doğma idi. Bir gün televizorda onun təmir olunacağı xəbərini gördüm. O günortanı, aparıcının üzünü, mənzilin halını, keçirdiyim hissləri yaxşı xatırlayıram. Bu əlbəttə məni sarsıtmışdı. O gün bu kədərin ağlıma ilk nəyi gətirdiyini də xatırlayıram: xaraba teatrın divarlarına yazılmış sevgililərin ürək içində qoşa adlarını, sevgi, dostluq, sədaqət etiraflarını xatırlamışdım. Bir çoxu yəqin ki, bitmiş sevgilərdən dünyada qalmış son xatirələr idi, Bakı onları öz dağılmış bağrında, yad gözlərdən uzaqda qoruyurdu. Daha onlar da silinəcək, yox olacaq, o sevgilər və dostluqlar, o günlər, onların solğun xatirələri də bu şəhərin, həyatın yaddaşından birdəfəlik silinəcəkdi.

Sevgilərini etibar etdikləri köhnə divarları itirən bu insanların hekayələrində hamımız varıq. Daha nə qədər bizimdir bu şəhər? Nəyi ifadə edir onun yeni üzü? Bizim, xatirələrimizin və yaddaşımızın olmadığı indiki zaman yenə də Bakıya aiddir, yoxsa simasız, tarixsiz dövrün növbəti yaşayış məntəqələrindən birinə?

Halbuki, çıxış yolu var idi. Yenilik, dəyişiklik qaçılmazdırsa, o, şəhərin yaddaşıyla, tarixiylə dialoq içində baş verməliydi, onun tarixini və keçmişini davam etdirməliydi. Bakı dəyişir, onun sakinləri dəyişir, üzü dəyişir, itirdiyimiz hər şeyin yerini isə yad şeylər tutur. Çünki onlar yaşamaq, sağ qalmaq ehtiyacına, yaxud varlanmaq, dünyayla əlaqədə olmaq zərurətinə, yeni qanunlara əsaslansalar da ən vacibinə – şəhərin yaddaşıyla əlaqəyə sahib deyillər. 

Bakı haqda təxminən on beş il əvvəl çəkilmiş turizm reklamında şəhərin Paris, Barselona, Dubay, Milan, İstanbula oxşadığı deyilirdi. Bundan daha gülməli nə ola bilər? Özünü itirib başqa bütün şəhərlərə bənzəyən minillik şəhər.

* * *

İllər əvvəl özüm üçün kəşf etmişdim ki, dünyanın istənilən şəhəri əksər hallarda yerli yox, gəlmə fotoqrafların işlərində mənim daha çox xoşuma gəlir. Sanki yad adamın baxışında hikmət var, doğma adamınkında isə kədər. Bəlkə də bu kədərdir dəyişən Bakının gözəlliklərini -istisnasız, onlar var və yəqin az deyillər- görməyə imkan verməyən bizə.

Bu güclü köhnə Bakı sevgisini səsləndirən hamı eyni tənqidlərlə, etirazlarla qarşılanır. Halbuki, bu şəhəri qoruyan, keçmişini unudulmağa qoymayan bizim duyğularımızdır, xatirələrimizdir, ailə albomlarımızdakı fotolardır. Əlbəttə, müasirlik qarşısında kapitulyasiya etmişlər üçün, yaxud hər şeyi effektivliklə, standartlar ilə ölçənlər üçün bütün bunlar gərəksiz sentimentallıq kimi görünəcək, amma mən bilirəm: Bakını müasirliyə uduzduğumuz hər gün bizim xatirələrimiz onun evinə çevrilir.

Uşaqlığımda baharın gəlişinin qeyd olunduğu Novruz bayramında hər Bakı məhəlləsində tonqal qalanırdı. Heç vaxt o tonqallarda iştirak etməsəm də qığılcımlar saçan, alovlu ağzın pəncərədən axşam qaranlığını udmağa çalışan mənzərəsinə tamaşa edərkən xoş olardım. Bu mənzərə xüsusən tutqun və qalın pəncərə arxasından boylanıldığında tamam fərqli görkəmə bürünərdi. Bir anlıq qorxardım ki, bütün Bakını ağuşuna almış alov indi bizim mənzilimizə də çatacaq. Qorxum ancaq pəncərəni açıb sevinən, bağıraraq bayram edən yaşıdlarımın şən səslərini eşitdikdə yoxa çıxardı.

Müasir binaların həyətlərində isə gah asfaltı qorumaq, gah yanğın təhlükəsizliyi səbəbilə tonqal qalamağa icazə verilmir. Müasirlik növbəti dəfə əbədi rəmzlərə beləcə qalib gəlir, minillik tarixi, onun yaratdığı özünəməxsusluğu və fərqlilikləri silərək, ortabab simasızlığa daha da yaxınlaşdırır şəhəri. Bunları yazarkən pəncərəmizdən boylandığım tonqalları xatırlayıram, onların artıq ancaq orada yox, Bakının küçələrində də yanmasını, mənim xatirələrimin yüzminlərlə bakılının da gələcək isti xatirələrinə çevrilməsini arzu edirəm. Beləcə nostalgiya razı olmamaq azadlığına, müasirliyə və unudulmağa təslim olmamaq aktına çevrilir. Sovet vaxtı qadağan olunmuş bu bayramın bərpasını da məhz tarixi yaddaşla izah edirdilər. İndi isə heç bir siyasi qərar, ideologiya olmadan tonqallar alovlanmır. Çünki Bakı artıq müasir dünya şəhərlərindən biridir, yaxud özünü belə hiss etmək istəyir. Bu müasir olmaq cəhdinin, standartlara uymaq ehtirasının özünün gizli bir ideologiya olduğunu, digər daha aydın ideologiyalardan heç də az qorxulu olmadığını düşünürəm. Çünki bütün ideologiyalar kimi o da özüylə rəqib gördükləri arasındakı fərqlilikləri yox etməyə, hər şeyi öz rənginə boyamağa çalışır. Üstəlik, bunu effektivlik, dünya ilə səsləşmək adı altında təhlükəsiz və xeyirxah yollarla həyata keçirdiyindən o daha qorxuludur; sayıqlığımızı itirib bizi tədricən məğlub edir, gerçəkliyimizi təhrif edir.

* * *

Bakıyla bağlı internet forumlarında, sosial şəbəkələrdə şəhərin köhnə şəkillərinin altına eyni ifadələr tez-tez yazılır, sanki bu kədərli həqiqəti bizə -bu ağrı ilə yaşamağa əbədi məhkum olmuşlara əsla unutdurmamaq andı içilmiş kimi- durmadan xatırlatmaq üçün:"daha olmayan şəhər", yaxud "itirdiyimiz şəhər".

Asanlıqla ittiham etmək olar bu insanları nostalgiyaya qapılmaqda, bu gündən qopuq yaşamaqda – sanki bu qəbahətdir, yaxud əslində şəhərin metafor olduğunu, itirilənin gənclik, daha doğrusu, zaman olduğunu demək. Düşünmürəm ki, bu ehtimallarda həqiqət yoxdur, fəqət bunu demək, ancaq bunun varlığını ehtiva etmək gerçək ağrının, itirilən şəhərin gerçəkliyini yox hesab etmək deməkdir.

Altmış beş yaşlı Vera Nikolayeva Bakını otuz yaşında, yanvar qırğınlarından bir neçə həftə sonra tərk edib – bir çox bakılının fikrincə köhnə şəhərin həmişəlik yox olduğu ərəfədə. Sonradan Külək gülü romanımın korrektoru olacaq bu füsünkar qadınla təxminən on il əvvəl köhnə Bakının müzakirə olunduğu forumlardan birində tanış olmuşduq. Onun adı rus dilindən "inam" kimi tərcümə olunur. Bu haqda da zarafatı var, "Nəyə inanacağımı bilməyəndə pasportumu açıb adıma baxırdım", deyir Bakıdan köçdüyü ilk vaxtları yadına salarkən. Vera xanım köhnə bakılılardandır, kitabda yeni soyadının yox, qızlıq soyadının da istifadə olunmasını bununla izah edir. Yəqin ki, ancaq özünə məlum olan səbəblə.

Sonradan üç dəfə şəhərə gəlib, dediyinə görə, hər dəfə özünü daha yad hesab edib, artıq Bakının indiki zamanı onun üçün öz Bakısı ilə, doğma və sevimli şəhəri ilə həddindən artıq az, zaman-zaman və parça-parça üst-üstə düşməyə başlayıb. "Anamın məzarı olmasaydı, Bakıya gəlmək haqda heç vaxt düşünməzdim", onun sözlərini Azərbaycan televiziyalarının pis dublyajları kimi içimdə təkrar edirəm. Təkrar etdikcə isə ağlımda vaxtilə Vera xanıma söyləmək istəyib amma utandığım ifadə fırlanır: "Bəs Bakını, bizim tariximizi, ümidlərimizi, sevgilərimizi, ağrılarımızı, fədakarlıqlarımızı, məhrumiyyətlərimizi, cəsarətsizliklərimizi, arzularımızı harada dəfn ediblər?"

Mən həqiqətin bu etirafda gizləndiyini güman edirəm. Zaman və inkişaf bizim əlimizdən şəhəri almaqla birlikdə yaddaşımızın landşaftını da dağıdır, müasirlik bu qeyri-bərabər döyüşdə bizi məğlub edir. Vera xanım kimi minlərlə bakılının yerinə özünüzü qoyub, cavab verməyə çalışın: yaddaşdan və xatirələrdən yaradılmış xəritə gözləriniz qarşısındakı mənzərəylə üst-üstə düşməyəndə siz haraya sığınardınız? İnsanları ağrıdan, narahat edən doğma şəhərlə bağlarının qopmasıdır, bunun gətirdiyi yadlıqdan qaçaraq onlar xatirələrə sığınmağa məcbur olurlar.

Əlbəttə, bəzilərimiz zamanla ayaqlaşmaq lazımdır, deyəcək. Bu, yenə qismi cavabdır, bütün mənzərəni göstərmir. Ayaqlaşmaq – sağ qalmaq, inkişaf etmək və irəli getmək üçün lazımdır, yox, zəruridir, amma insanın da nostalgiya hüququ var. O, sevmədiyi və aid olmadığı indiki zamana aşiq olmalı deyil; bunu bacara biləcəyimizi də düşünmürəm.

* * *

Nostalgiyanı dəyərli edən amillərdən biri də şübhəsiz ki, indiki zamanla qeyri-müəyyən, yaxud daha da pisi, narazı münasibətlərimizdir. Keçmişin ağrı və narazılıqlarını solduran da elə budur. Məlumdur, yaxın ağrı həmişə uzaq ağrıdan daha çox incidir. Bir yandan da bu "necə idi? necə idim?" sualının "necədir? necə oldum?" sualı qarşısındakı güzəştli mövqeyidir. Keçmiş bir çox halda -çünki insan daha az yaşamışdı o zaman- daha perspektivli idi, daha çox ümid bəxş edirdi, gələcək isə təəssüf ki, ortadadır, bir çoxumuz üçün ümidlər gerçəkləşməyib, güzgüdəki üz isə daha gülmür və narazıdır. 

Bu nöqtədən baxdıqda Bakı haqda fikirlər haçalanacaq. Bəziləri şəhərin gözəlləşdiyini deyib, digərləri buna sərt etiraz edərkən, mən problemin əsla ayrıca götürülmüş estetika müstəvisində olduğunu düşünmürəm. Məsələ daha çox mənimsənilmiş estetikanın kökü olmayan başqa estetikaya qurban verilməsidir. Daha müasir görünmək üçün öz keçmişini bərpa etmək yerinə dağıtmaq ancaq bu məsələdən mənfəət əldə edənlərin xeyrinə ola bilər. Qalan hamı isə uduzur, indi bunu hiss etməsələr də.

Nostalgiya həm də təhrif edir. Keçmişi olduğundan gözəl göstərib bizə təsəlli, yaxud qaçış fürsəti təqdim edərkən, bu günə münasibətlərimizi pozur, bizi reallıqdan qoparır. Nostalgiya hüququna inansam da ondan sui-istifadənin yaxşı heç nə vəd etmədiyini bilirəm. Xüsusən, reallıq nə qədər çox içində olmamağımızı arzu etdirirsə, nostalgiyanın təsiri də o qədər artır.

Bir şəhəri sevmək, onun tarixinə sahib çıxmaq, öz keçmişinlə qarışmış keçmişinə aşiq olmaq qüsurlara və əskikliklərə də haqq qazandırmağa səbəb olmamalıdır. Milyonlarla vətəndaşını tələsik və ən ucuz qiymətə mənzillə təmin etmək niyyətilə inşa edilmiş eynitipli Sovet hündürmərtəbələrinin boz, sərt və təmtəraqdan uzaq görüntüsü, etiraf edim ki, məni ovsunlayır. Zamanın daha da kədərli görkəm verdiyi bu binalar itmiş ilıq və xoş zamanları xatırladır, amma məhrumiyyətin məhsulu olan bu binaları, mənzilləri müasir geniş və öz istəyinə, ehtiyacına uyğun planlaya bildiyin yeni mənzillərdən daha yaxşı hesab edəndə nostalgiyanın dağıdıcı gücünü hiss edirəm. Hisslərə qapılmadan, düşünərək bunu iddia etmək ən yaxşı halda sadəlövhlükdür. Qorxulu olan da elə burada başlayır, çünki həyat indiki zamanda cərəyan edir, nostalgiyanın təhrif etdiyi keçmişə imkan verəndə onun hesablama sisteminə çevrilsin, hər şey qarışır bir-birinə. Təəssüf ki, hər şeydə olduğu kimi nostalgiyada da hədd bilmək vacibdir.

* * *

1888. ildə N. A. Leykinə yazdığı məktubunda A. Çexov Bakını belə təsvir edir: Bakının özü və Xəzər dənizi elə zibildir ki, milyon da versələr orada yaşamağa razılaşmaram. Çardaqlar yoxdur, ağaclar da, hər yanda fars üzləri, əlli dərəcə isti, nöyüt iyi verir, ayağımın altında neft kiri köpüklənir, içməli su şordur".

Çexovdan on bir il sonra şəhərə gəlmiş digər məşhur yazıçı K. Hamsun Bakının təsvirinə şəhərin bütün səthini örtən ağ tozla başlayır. O da nöyüt iyindən narazıdır. Bu təsvirləri xeyli uzatmaq olar, hamısı da təbiətin bu şəhərə nə qədər qəddar davrandığından, rütubətdən, qızmar günəşdən, yarımsəhranın tozlu həyatından danışır. Sovet işğalından sonra doğma şəhərini tərk edən şair Almas İldırım isə Bakını "neft qoxan qızılgül" adlandırır. Nostalgiya üçün ancaq bir metafor seçmək olsaydı, mənim seçimim bu olardı.

Mənə maraqlıdır, 1970-1980. illərin yamyaşıl Bakı fotolarını bu şəxslərə göstərmək imkanımız olsaydı, onlar nə deyərdilər? Bunu heç vaxt bilməyəcəyik, amma indiki nəsillər də o ağaclı, yaşıl Bakıya baxanda təəccüblənirlər. Şəhər otuzillik müstəqillik dövründə yaşıl rəngi tikinti ehtirasına qurban verib. Nahaq yerə bakılılar şəhərdə boş ərazi görəndə təəccüblənmirlər ki, nə əcəb orada hələ hündürmərtəbəli binalar, ticarət mərkəzləri, yaxud restoranlar və kafelər inşa edilməyib?

Bu mövzularda nostalgiyanın doğurduğu təəssüf duyğusu yaradıcıdır, o şəhərə yol göstərir, gələcəyin hər zaman yaxşılaşdırıla biləcəyinə bizi inandırır, bələdçimizə çevrilir. İstər-istəməz düşünürəm: bəlkə bir gün biz də Bakını indiki zamanın bu bayağı istilasından azad edib keçmişinə, tarixinə geri qaytara biləcəyik?

Unutmamaq da elə buna görə lazımdır ki, həqiqinin, yaxşının, doğmanın təsviri aydın olsun, ona aparan xəritə, onun yenidən yaradıla biləcəyi çertyoj həmişə ön planda olsun.

* * *

Eyni mənzərə eyni işıqlandırmada, ilin eyni vaxtında bizdə fərqli və ziddiyyətli hisslər oyada bilər. İnsan peyzajda düşüncələrini, duyğularını görür. Şəhərin peyzajı da belə işləyir, eyni qədim məhəllə həm köhnəlmişliyi və yoxsulluğu, həm də ilıq duyğuları, rahatlığı bizə əks etdirə bilər. Şəhər ancaq fon deyil, tələsərək keçdiyimiz küçələr, gün batımında sarı işıqları içimizdə hüzn oyadan pəncərələr, dəniz səthində sayrışan işıqlar və daha nə qədər görüntü bizim daxili təhkiyəmizin parçasıdır. Onları itirdikcə bizim təhkiyəmiz də zəifləyir. Get-gedə bizə yad olmağa başlayır: Vera xanımın danışdığı kimi. Nostalgiya – nə vaxtsa baş rolunda bizim oynadığımız filmi izləyə bildiyimiz son kinoteatrdır.

Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı nostalgiyanın da təbiətini dəyişir. Daha çox və daha tez-tez geriyə boylanmaq imkanı qazanırıq. Görəsən, bu yaxşıdır, yoxsa pis? Sanki duyğularımıza əsaslanan nostalgiya tədricən öz yerini rəqəmsal sonsuzluğa verir, insan təfəkkürünün tamamlamalı olduğu, yenidən yaratmalı olduğu heç nə qalmır. İlıq hisslərin yerini bit-bit verilənlər tutur. Bu əlbəttə bir baxışdır. Amma o özüylə tamam fərqli baxışı da gətirir: nostalgiya özü özlüyündə məqsəddir?

Mən çox kiçik olanda nənəmlə babam bizə qonaq gələr, məni gəzməyə aparardılar. Həmişə eyni yolla getdiyimiz o səfərlərdən yadımda çəhrayı tikanlar, bir də nəhəng ağacın içinə yerləşdirilmiş böyük və gözəl quş yuvası qalıb. Mən o quş yuvasını vaxtaşırı ziyarət edərək böyümüşəm. Hələ də o əvvəlki yerindədir, amma itsə, mənim xatirələrimlə yanaşı o, çəkdiyim bir neçə fotoda da yaşamağa davam edəcək. Yenə həyat bizə öz xəbərdarlığını edir. "Mötədil olmaq", o deyir, mənə texnologiyaların xatirələri qorumaqdakı köməyini xatırladaraq, "lazımdır".

Nostalgiya ancaq keçmiş həsrəti deyil, o həm də keçmişin yaşadığı, xatirələr, hisslər, yerlər, mədəniyyətin formalaşdırdığı məkandır. Mənim böyüdüyüm və aşiq olduğum Bakı artıq orada mövcuddur. Oraya köçüb daimi yaşamaq da olar, yaxud mənim çalışdığım kimi, gerçəkliklə əlaqəni qoparmadan bu iki dünyada da olmaq. Çünki inanıram, ancaq belə neft qoxusu ilə qızılgülün rəngi bir araya gələ bilir.

Aprel-avqust 2024